Gemmeker
Commandant van kamp Westerbork
Ad van Liempt

Het is buitengewoon fascinerend – maar niet op een positieve manier – dat deze man die verantwoordelijk is voor de deportatie van 80.000 Joden slechts zes jaar gevangen heeft gezeten. Zijn dochter onthult het geheim: ‘Hij heeft geen sporen nagelaten, alleen ons’, pag. 7. Na lezing blijft de vraag achter hoe het mogelijk is dat iemand met zo’n hoge positie in het Nazi-rijk er zo gemakkelijk vanaf is gekomen.

Het boek begint met een uitgebreide biografie waaruit blijkt dat Gemmeker begonnen is bij de Gestapo in Düsseldorf en in 1940 naar Den Haag is gegaan. Vandaar is hij in 1942 in kamp Westerbork aangesteld. Zijn functioneren en de soms bizarre sfeer van het kamp komen in dit boek indringend naar voren. De lezer komt dicht bij het werkelijke leven dat zich hier heeft afgespeeld, mede door de afgebeelde foto’s en de soms bizarre details.

Gemmeker spreekt over de Joden die in treinen worden afgevoerd naar concentratiekampen over de grens als ‘transportmateriaal’. Het getuigt van een puur politiek-materiële visie waarin mensen hun waardigheid hebben verloren. In totaal zijn er 75 treinen uit Westerbork vertrokken. Schokkend om te lezen is het feit dat er een feest wordt georganiseerd wanneer het getal van 40.000 gedeporteerde Joden is bereikt.

Het boek schetst een dubbel beeld van deze commandant die enerzijds op een merkwaardige wijze correct is en tegelijk genadeloos: ‘orde en tucht tot in het absurde’. De overregulering, de totaal buiten de werkelijkheid zijnde maatregelen die opeen worden gestapeld en waaraan de kampbewoners moeten voldoen, de propagandafilm die er wordt gemaakt: het getuigt van een fanatisme en volslagen gebrek aan zelfkritiek ten koste van weerloze mensen.
Schokkend is de ontruiming van de psychiatrische instelling Het Apeldoornsche Bos.

Na Dolle Dinsdag in 1944, wanneer men een spoedige bevrijding vreest, wordt de hele kampadministratie vernietigd. Alleen al dat feit getuigt ervan dat men zich ervan bewust is dat dit materiaal later tegen hen gebruikt zou kunnen worden en dat komt Gemmeker later goed van pas.

In het naoorlogse proces tegen Gemmeker, waaraan uitvoerig aandacht wordt besteed, ontkent hij stelselmatig dat hij op de hoogte is geweest van het lot dat de weggevoerde Joden in Duitsland en Polen te wachten staat. Het wrange is dat er tal van indirecte bewijzen zijn waaruit blijkt dat Gemmeker dit toch wel moét hebben geweten. Rechtstreekse, harde bewijzen zijn er jammer genoeg niet en daar komt Gemmeker helaas mee weg.

Later, in 1969, wordt een nieuw ontwerp van een aanklacht tegen hem opgesteld: ‘Als is de beklaagde vanaf het begin van zijn werkzaamheden het lot van de gevangenen onduidelijk of helemaal niet bekend geweest, toch bestaat op grond van de omstandigheden de verdenking dat hij heel snel gemerkt moet hebben dat de joden in werkelijkheid geen werk, maar de dood wachtte’, pag. 286. Toch komt het niet tot een herziene en zwaardere veroordeling.

Merkwaardig genoeg krijgt dit proces weinig aandacht in de Nederlandse pers. Gemmeker wordt veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf, wordt tewerk gesteld in kolenmijnen en krijgt later strafvermindering.

De weduwe van de rechtbankpresident schrijft later een brief naar het herinneringscentrum in Westerbork en toont daarin begrip voor de gevoelens van Joden die de straf veel te laag vonden.
Een Duitse redacteur schreef in 1959: ‘… de commandant van het Hollandse jodenverzamelkamp Westerbork, waardoorheen ook Anne Frank en haar familie werden doorgesluisd, vandaag als eerbare verkoper in Düsseldorf leeft’, pag. 257.
In 1960 zegt Loe de Jong in de tv-serie ‘De Bezetting’: ‘Destijds werden de joden uit alle delen van Nederland naar dit verzamelkamp gebracht. Vanuit Westerbork was er maar één weg: naar de gaskamers van Auschwitz. Uit het archief van de dood ontsnapte niemand. Albert Gemmeker, commandant van Westerbork. Hij controleerde de transporten persoonlijk. Ook Anne Frank ging via dat kamp’, pag. 260.

Een belangrijk boek dat niet alleen deze commandant belicht maar ook het leven in het kamp waarover hij het bewind voerde. Het boek is informatief van karakter maar desondanks wordt de tragiek van wat zich in Westerbork heeft afgespeeld indringend zichtbaar.

Veelzeggend zijn dan ook de persoonlijke woorden waarmee de schrijver eindigt: ‘… dat ik na het voltooien van het boek zijn geest (= die van Gemmeker) met een groot gevoel van opluchting uit mijn werkkamer zal verjagen’, pag. 338.
Datzelfde gevoel kan de lezer ook hebben…

ISBN 9789460039782 | Hardcover | Balans Amsterdam | 2 mei 2019

© Evert van der Veen, 30 mei 2019

Lees de reacties op het forum en /of reageer HIER