Het geheime netwerk dat Josef Mengele liet verdwijnen
Het waargebeurde verhaal van de meest gezochte nazi-arts ter wereld, die bijna 30 jaar anoniem in Zuid-Amerika leefde
Betina Anton

Josef Mengele (1911-1979) ontbrak het aan elk menselijk gevoel, zoals mededogen en inlevingsvermogen in het lot van anderen. Als SS-arts, aangesteld in Auschwitz-Birkenau, heerste hij over leven en dood. Bij elk nieuw transport van Joden stond hij op het perron, onberispelijk gekleed, de laarzen glimmend gepoetst. In een paar seconden taxeerde hij de mensen die in een eindeloze rij langs hem heen trokken. Een gebaar naar links betekende de tocht naar de gaskamer. Het gebaar naar rechts betekende dwangarbeid onder onmenselijke omstandigheden.

Dit boek maakt melding van vreselijke taferelen die zich afspeelden op de Rampe (het perron) van Birkenau. Het verhaal bijvoorbeeld van een moeder die weigerde gescheiden te worden van haar dochter, 13 jaar oud. Ze werd samen met haar kind door hem doodgeschoten en uit woede over dit verzet liet Mengele vervolgens het hele transport vernietigen.

Mengele is ook berucht om zijn medische experimenten op tweelingen en dwergen. Deze man heeft duizenden mensen de dood ingejaagd en was blind voor hun deerniswekkende lot en doof voor hun geschreeuw.

Je zou zeggen dat Mengele aan een persoonlijkheidsstoornis leed en toch was deze sadist in staat om na de oorlog 30 jaar lang in Zuid-Amerika een min of meer normaal leven te leiden. Een leven met vrienden, met werk, met feestjes.

Dit boek onthult hoe het mogelijk was dat Mengele na 1945 aan berechting ontsnapte en hoe hij een nieuw bestaan kon opbouwen in Zuid-Amerika. Mengele heeft ontzettend veel geluk gehad dat hij uit handen van Justitie wist te blijven. Om te ontsnappen hadden voortvluchtige nazi’s geld nodig, valse documenten en schuiladressen. Hoe kwam Mengele daar aan?

Het Rode Kruis verschafte een paspoort met een valse naam. Het Rode Kruis was volgens haar statuten verplicht om alle personen in nood te helpen zonder antecedentenonderzoek te doen. Overnachten kon in bepaalde kloosters en geld kwam van een rijke familie en vrienden. In diverse Zuid-Amerikaanse landen bestond een levendige Duitse gemeenschap en heersten over die landen dictators met nazisympathieën.

Zo glipte Mengele weg uit het openbare leven en verborg hij zich als een haai in diepe wateren. Want er werd jacht op hem gemaakt. Dit boek beschrijft hoe eerst overlevenden riepen om gerechtigheid en daarmee voorkwamen dat Mengele werd vergeten. Als gevolg daarvan werd er internationaal een zoektocht naar de oorlogsmisdadiger opgezet. Een aantal malen sloot het net zich om Mengele, maar hij wist steeds op tijd te ontkomen en een nieuw schuiladres te vinden.

In 1979 overlijdt Mengele. Hij is met vrienden een dagje naar het strand gegaan, komt tijdens het zwemmen in moeilijkheden en eenmaal uit het water gehaald is hij overleden. Zijn dood wordt door zijn familie en vrienden stilgehouden. Vijf jaar lang gaat de jacht op Mengele nog door. Tot in 1984 aan het licht komt dat Mengele niet meer leeft. Zijn graf wordt gevonden en forensisch onderzoek van de grafresten levert het bewijs op dat het inderdaad ging om de arts die niet genas, maar op grote schaal doodde en daarmee de bijnaam “engel des doods” verwierf.

Het wordt allemaal onthuld in dit dramatische en indrukwekkende boek. Het is vreselijk dat de slachtoffers van Mengele die de oorlog overleefden hun verdere leven gekweld werden door fysieke en mentale pijn, terwijl hun beul zijn dagen kon slijten met vrienden, tuinieren en barbecueën. Die vrienden kenden de ware identiteit van Mengele, maar ze weigerden te geloven dat hij een oorlogsmisdadiger was of ze waren zelf ook naziaanhangers.

Mengele had één zoon, Rolf geheten. Die heeft zijn vader maar twee keer gezien. Bij de tweede ontmoeting vroeg zoon Rolf naar die oorlogsmisdaden. Wat was er waar van de verhalen die over zijn vader rondgingen? Zijn vader ontstak in woede: “Leugens, allemaal leugens”. [Rolf heeft uiteindelijk de achternaam van zijn vrouw aangenomen en de Joden gevraagd om hem niet te haten vanwege de misdaden van zijn vader, H.].

Dit boek verdient veel belangstellende lezers en alle waardering vanwege het thema, het grondige onderzoek en de deskundigheid van de auteur. Het is goed geschreven en prima vertaald uit het Portugees door Kitty Pouwels. Er zijn twee fotokaternen opgenomen, deels in kleur. Een opgave van bronnen, het notenapparaat en het register maken het boek toegankelijk voor verder onderzoek.

Betina Anton is onderzoeksjournalist. Ze werkt voor Globo TV, de grootste nieuwszender in Latijns-Amerika.

ISBN 9789046832365 | Paperback | Omvang 303 blz. | Uitgeverij Nieuw-Amsterdam | 30 april 2024
Vertaald door Kitty Pouwels

© Henk Hofman, 23 mei 2024

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER