De Bonobo en de tien geboden
moraal is ouder dan de mens
Frans de Waal
Dit boek draait om één centrale
vraag; Is moraal iets wat slechts aan ons mensen is voorbehouden en is
het, zoals religies vaak claimen, een gevolg van religieus leven, of is
de moraal veel ouder dan de godsdienst of zelfs ouder dan de mens? Frans
de Waal schreef er dit boek over, maar hij verklapt de uitkomst al op
de cover; moraal is inderdaad ouder dan de mens en dus ook dan de
religie.
Ter illustratie vertelt de Waal over de onderzoeken die
hij deed naar aanleiding van deze vraag, bij verschillende primaten,
maar name bij de Bonobo’s. Bonobo’s zijn opvallend sociaal. Ze kennen
vriendschap, solidariteit, verdriet, blijdschap en rouw. Ze zijn trouw,
tonen empathie, zijn hulpvaardig en hebben een sterk
rechtvaardigheidsgevoel, ook als ze er zelf niet beter van worden. Alles
is gericht op de harmonie in de groep, met als vermakelijk detail dat
bij hen ter bevordering van de goede sfeer en als goedmaker voor
conflicten altijd en overal seks wordt gebruikt tussen alle leden van de
groep, of het nu tussen mannen en vrouwen of mannen en vrouwen
onderling betreft. Zij vertonen, aldus de Waal, met grote regelmaat
gedrag waarvoor wij meteen zouden worden gearresteerd als wij het in het
openbaar zouden vertonen.
Ook altruïsme komt voor bij de
bonobo’s. De Waal beschrijft de ernstig zieke mannetjesbonobo Amos. Toen
hij zijn pijn niet langer voor de rest van de groep kon verbergen was
hun zorg ontroerend. Een niet verwant vrouwtje, Daisy, stopte houtwol
achter zijn rug zodat hij tegen iets zachts kon leunen, een kussentje
ter verlichting van zijn pijn. Ze zorgde voor hem, zoals wij voor een
zieke vriend zouden zorgen. Na de dood van Amos was de groep dagenlang
akelig stil. De groep was in rouw. Zijn dood benam hun de eetlust.
Ontroerend
is ook het verhaal van Azalea, een resusaap met wat wij het syndroom
van down zouden noemen. Zij bleef ernstig achter in haar motorische
ontwikkeling en in haar sociale vaardigheden. Ze maakte de grootste
blunders. Zo bedreigde ze de alfaman. Resusapen bestraffen normaal
gesproken meteen iedereen die de regels overtreedt, maar Azalea kwam
overal mee weg.
Diverse onderzoeken die de Waal uitvoerde,
bevestigde dat de apen bereid waren handelingen te verrichten zodat een
andere aap een grotere beloning kreeg zonder dat ze er zelf beter van
werden. Bonobo’s handelen dus net al wij op basis van ethische principes
en vanuit een moraal.
Heel lang werd er in de wetenschap uit
gegaan van het kwade als basis van mens en dier. De natuurlijke selectie
is tenslotte een proces waarbij de sterkste overwint en het levert
daarom automatisch egoïstische zelfzuchtige wezens op, zo was de
redernatie. Alleen romantische lieden met bloemen in hun haar dachten
daar anders over. Daisy, de aap uit het voorbeeld van de stervende Amos
en miljoenen andere mantelzorgers over de hele wereld bewijzen echter
het tegendeel. Zij doen goed zonder en zelf beter van te worden. Het
laatste decennium verliest de theorie van het kwade van mens en dier als
basis, dan ook aan terrein en wordt er veel meer aangenomen dat de geest
en het lichaam van de mens bedoeld zijn voor samenwerking en zorg.
Moraal ontstaat van onderop, vanuit waarden die al vanaf het begin der
tijden in ons zijn ingebakken, nog voordat er godsdienst was. De meeste
waarden komen voort uit het belang van groepsleven. Vriendschap,
solidariteit en liefde, zijn zaken die de overlevingskans van een groep
vergroten. We zijn als sociale mensen gemaakt. Het is een deel van onze
biologie.
Voor veel mensen zijn religie en moraal
onafscheidelijk. De Waal betoogt in dit boek dat de moraal ouder is dan
de religie en dat religie dus niet de oorsprong is van de moraal.
Tegelijkertijd is hij opvallend mild tegenover de religie, zolang het
maar niet te dogmatisch wordt. Dogmatiek is een veel groter gevaar dan
religie zelf. Zijn scepsis treft niet alleen dogmatische religieuzen
maar ook de dogmatische antireligieuze, die in hun heilige missie om
godsdienst te bestrijden vaak minstens zo rechtlijnig zijn als degenen die zij te vuur en te zwaard bestrijden. Hij vindt het dan ook
totaal overbodig om, zoals sommige fanatici willen, godsdienst en de
invloed hiervan uit te bannen. Er zou een grote leegte overblijven en
hij vraagt zich af of de wetenschap die leegte zou kunnen vullen en
mensen ertoe zouden kunnen inspireren een goed leven te lijden.
Godsdienst en wetenschap hoeven elkaar ook helemaal niet uit te sluiten.
In oorsprong gingen ze hand in hand en ook nu hebben vooral de
dogmatici moeite met de wetenschap maar de doorsnee gelovige zelden.
Religie zit bij ons ingebakken, en hoeft dus tegenover de wetenschap te
staan, zelfs niet als de moraal ouder is dan de godsdienst.
Frans
de Waal is een gelauwerd wetenschapper, hij is hoogleraar psychologie
aan de Emory University in Atlanta en directeur van het Yerkes Pimate
Center. Time noemt hem een van de honderd invloedrijkste mensen
van onze tijd. Maar hoe beroemd en gelauwerd deze man ook is, hij is vooral
een verhalenverteller gebleven. Je hangt aan zijn lippen als hij
vertelt. Vooral de verhalen over moralistisch handelende apen zijn
meeslepend, maar ook zijn betogen over religie, filosofie en wetenschap
zijn aanstekelijk. Terwijl de materie toch niet altijd gemakkelijk is,
is het een zeer toegankelijk boek geworden wat je met plezier leest. Je
wilt ter plekke op college bij die man!
ISBN 978 90 25438630 Paperback 286 pagina’s Uitgeverij Atlas Contact, maart 2013
Vertaling Nico Groen
© Willeke, 6 mei 2013
Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER
De aap uit de mouw
over dieren, maar vooral over mensen
Frans de Waal
Veel gedrag wordt als exclusief menselijk gezien, maar een ieder die ‘de aap uit de mouw’ van Frans de Waal gelezen heeft, zal daar niet zo snel meer van overtuigd zijn. De Waal is opgeleid als bioloog en werkt als hoogleraar psychologie aan de Emory University in Atlanta. Door zijn jarenlange onderzoek naar gedrag van primaten is hij ook een expert op het gebied van menselijk gedrag geworden. Ons gedrag komt namelijk uiteraard niet uit de lucht vallen en is door duizenden jaren van evolutie ontstaan. Door nauwkeurige bestudering van o.a. chimpansees en bonobo’s, waarmee wij gemeenschappelijke voorouders delen, zijn er opvallende overeenkomsten in het gedrag van deze primaten en mensen aan het licht gekomen. Zo lijkt het misschien heel menselijk om iemand als zondebok aan te wijzen, maar telkens als een groep apen in gevangenschap bij elkaar worden gezet, wat heftige spanning oplevert, ‘verzamelt de ganse meute zich rond de arme zondebok, die in een hoek wordt geduwd en door de hele groep bedreigd.’ Wie herinnert zich niet zulke taferelen op het schoolplein of op zijn werkplek? Angst en frustratie wordt omgezet in saamhorigheid en gaat ten koste van een vrij willekeurig gekozen zondebok.
Zo staat dit boek vol met beschrijvingen van gedrag waarvan de mens dacht dat dat niet bij dieren voorkomt, bijvoorbeeld omdat het zogenaamd cultureel gedrag betreft. Ook dit soort gedrag komt echter bij dieren voor. Een bepaalde groep binnen één apensoort wast zijn voedsel, een soort aardappel, voor het te consumeren. Dit gedrag wordt reeds vijftig jaren doorgegeven aan de jongen. Soortgenoten die geen contact hebben met deze groep vertonen dit gedrag, het wassen van voedsel, niet.
Wij mensen lijken in ons gedrag vaak verdacht veel op dieren, en inzicht in de evolutionaire achtergronden van dat gedrag lijkt mij uitermate nuttig, ook en vooral met betrekking tot hoe wij met elkaar moeten en kunnen samenleven.
ISBN 9789025435547 Paperback 221 pagina's | Uitgeverij Contact | oktober 2010
© Cavendish, 6 april 2011
Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER