De man met de witte tulband
Roestam de Mammeluk, de oosterse bediende van Napoleon
Jos Gabriëls

Jos Gabriëls schreef een sprankelend boek over Napoleon en Roestam, zijn lijfwacht en bediende. Roestam was een Mammeluk die Napoleon meenam na zijn Egyptische veldtocht in 1798 en 1799.

Over Egypte, dat deel uitmaakte van het immense Ottomaanse Rijk, heersten de Mammelukken. Deze militaire kaste vulde de gelederen aan door christenkinderen, geroofd uit de Kaukasus, te dwingen moslim te worden. Deze kinderen werden vervolgens opgeleid als slaaf-soldaat om als ruiter in het leger van de Mammelukken te dienen. Eén van hen, Roestam dus, nam Napoleon als zijn lijfknecht mee toen hij terugkeerde naar Frankrijk. De exotisch uitgedoste Mammeluk benadrukte de allure van veldheer Napoleon.
In feite draait het in dit boek dus om twee hoofdpersonen: Napoleon en Roestam.

Roestam had een wat vlak karakter, maar was in zijn fraaie Oosterse kledij een ware bezienswaardigheid in het gevolg van Napoleon. Op veel schilderijen, spotprenten en karikaturen die over Napoleon zijn gemaakt is hij te zien als de man met de witte tulband.

Vijftien jaar verkeert Roestam in de onmiddellijke nabijheid van Napoleon, maakt hij diens veldtochten mee, is hij erbij op jachtpartijen of dient hij in het paleis. Maar als de keizer zijn Waterloo ondergaat in 1814 volgt Roestam de ex-keizer niet naar het verbanningsoord Elba. Hij kiest voor zijn gezin en schrijft mémoires over de jaren dat hij Napoleon van nabij had meegemaakt. Gabriëls maakt duidelijk dat dit spoort met een Mammelukse traditie. De Mammeluk diende niet zozeer de persoon dan wel het ambt dat die persoon vervulde.

Het gaat Gabriëls dus om de relatie tussen de keizer en zijn bediende. Dit boek is dus geen biografie over Roestam. Het voordeel van deze aanpak is dat het veel interessante wetenswaardigheden over Napoleon oplevert, die we niet in andere boeken aantreffen. Als persoon is Napoleon veelzijdiger en aantrekkelijker dan de boosaardige Hitler, de kille Stalin, de ongevoelige Mao Tse Toeng. Napoleon was warmer, breder ontwikkeld en kon grootmoedig zijn ten opzichte van overwonnen tegenstanders. Desondanks heeft ook hij het leven van honderdduizenden soldaten opgeofferd in zijn megalomane streven heerser van Europa te worden. Wel is het waar dat zijn vijanden hem weinig keus boden. De Europese vorsten zagen Napoleon als een parvenu en usurpator die een bedreiging was voor hun dynastieke status. Nooit zouden zij Napoleon als gelijke kunnen aanvaarden.

Zoals hierboven al is geschreven, beschikt Gabriëls over een heel vlotte schrijfstijl. Treffend is zijn levendige beschrijving van de slag bij Austerlitz in 1805. Eén van de grootste overwinningen van de keizer. Van beslissend belang was een charge van Mammelukse cavalerie:

“Door zijn veldkijker sloeg Napoleon de charge in de verte gade. Zijn blik richtte zich onwillekeurig op de exotisch uitgedoste ruiters, die staande in de stijgbeugels en woest met hun sabels zwaaiend, op de vijand afstormden. In volle vaart botsten zij op de eliteregimenten van de tsaar, die door de schok uiteen weken en uiteindelijk, na felle man tegen man gevechten, in wanorde voor de wild om zich heen hakkende Mammelukken terugtrokken” (blz. 295).

Napoleon was in onderscheid met Roestam zelf een middelmatige ruiter, maar bezat te paard een ongekend uithoudingsvermogen en was onverschrokken op het roekeloze af. Een (verre)kijker had hij vaak nodig omdat de keizer bijziend was. Om die reden was hij een erbarmelijk slechte schutter en moest zijn gevolg bij een jachtpartij uitkijken of zij incasseerden het schot hagel dat voor het wild bedoeld was.

Het boek is voorzien van meer dan honderd fraaie afbeeldingen: schilderijen, portretten, spotprenten. Bij elke afbeelding staat een prima toelichting en détails op de afbeelding zijn vaak uitgelicht en apart weergegeven. Bovendien is er een wisselwerking met de tekst en staat er in de marge van een pagina een nummer dat verwijst naar de besproken afbeelding. Dat werkt voortreffelijk. Uitgever en auteur hebben prima samengewerkt om er een fraai boek van te maken. Dat blijkt ook uit details zoals het leeslint.

Het notenapparaat, de vier bijlagen, het overzicht van de gebruikte bronnen en de illustratieverantwoording geven dit goed leesbare boek een wetenschappelijke status. Misschien verdient het overweging om bij een herdruk een beknopte begrippenlijst op te nemen. Wat zijn ‘odalisken’? Wat is een ‘melkitsche familie’ op blz. 78 [bedoeld zal zijn ‘melkitische familie’]? Wat is een ‘kahoek’ en een ‘tarboesj’? De begrippen worden pas op blz. 336 uitgelegd, maar zijn dan al vaak genoemd. Het is een afweging, want de welwillende lezer kan op internet zelf al snel de betekenis van deze begrippen achterhalen.

Kortom: een prachtig boek; een genot om te lezen.

Jos Gabriëls (1956) promoveerde in 1989 op een proefschrift over de politieke structuur van de Republiek in de tweede helft van de achttiende eeuw. Hij was als senior-onderzoeker werkzaam bij het Huygens Instituut voor Nederlandse geschiedenis en cultuur. Hij is redacteur van het Biografisch Woordenboek van Nederland en gespecialiseerd in de geschiedenis van het Napoleontische tijdvak. Ontwerpomslag en binnenwerk: Mijke Wondergem. Verzorging binnenwerk: Peter Tychon. Stephan Debouillé, adjunct-directeur bij uitgeverij Boom, nodigde Gabriëls uit zijn onderzoek bij Boom te publiceren.

ISBN 9789024432981 | Hardcover | Omvang 520 blz. | Uitgeverij Boom | 20 november 2023

© Henk Hofman, 14 december 2023

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.