Erasmus
Dwarsdenker
Een biografie
Sandra Langereis

Desiderius Erasmus (1469?-1536) heeft geen gemakkelijk leven gehad.
Nadat Erasmus het klooster Stein bij Gouda had verlaten, leidde hij een zwervend en bedelend bestaan. Hij woonde in bij vrienden in de Zuidelijke Nederlanden, in Engeland, in Bazel. Vaste inkomsten had hij niet. Pas aan het eind van zijn leven kon hij zich meerdere jaren zelfstandig vestigen in Freiburg en in Bazel. Toen brak ook de tijd aan dat hij kon leven van het inkomen dat hij genereerde met zijn boeken en werd hij door bewonderaars bedacht met geld en geschenken.

Toch was zijn leven ook een eenzaam leven. De Engelse humanist Thomas More en de Bazelse drukker Johann Froben waren trouwe vrienden. Maar de Engelse koning Hendrik VIII zag hem als een wegbereider van het Lutheranisme. De paus stelde zich kritisch op, want Erasmus bespotte de scholastische katholieke geleerden, maar wilde Erasmus niet met een veroordeling het Lutherse kamp injagen. En de Luthersen namen het Erasmus kwalijk dat hij niet openlijk hun zijde koos. Zo kwam de irenisch ingestelde Erasmus in de prikkelbare 16^e eeuw klem te zitten tussen elkaar bestrijdende kampen.

Erasmus was een dwarsdenker omdat hij zich bij niemand aansloot. Niet bij de Luthersen, die buiten de Katholieke kerk kwamen te staan. Niet bij de Katholieken die voor het behoud van de traditionele kerk vochten. Erasmus streefde hervorming na van binnenuit. De bestaande kerk moest zich ontdoen van corruptie en bijgeloof, liefst gedragen door de geestelijkheid zelf en niet onder druk van buitenaf.

Erasmus wenste een stil en gerust leven, waarin hij zich kon wijden aan lezen en schrijven. Het was hem niet beschoren. Hij leefde in een eeuw waarin kemphanen overtuigd waren van het eigen gelijk en de ondergang van de wereld voorzagen als de ander zich niet liet overtuigen.

Erasmus had geen sterke constitutie. Bovendien putten de vele reizen over slecht begaanbare wegen, belaagd door plunderende soldaten en rovers, soms in barre weersomstandigheden, hem volledig uit.

Het is echt een wonder dat de man kans heeft gezien zoveel te publiceren op het gebied van theologie, educatie en filosofie. Met een enorme wilskracht heeft Erasmus zich toegelegd op de taak om de schriftelijke nalatenschap van grote schrijvers uit het verleden te zuiveren van fouten die er bij het overschrijven in de loop der eeuwen waren ingeslopen.

Vertalen is tegelijk zin geven aan de tekst. Een frappant voorbeeld geeft Langereis als ze het lijden van Jezus beschrijft. Hij bidt of de drinkbeker aan Hem voorbij kan gaan. Dat kan niet; Jezus moet Zijn lijden aanvaarden. Erasmus zag hierin de grootheid van het offer dat Jezus had gebracht. Het lijden joeg Hem angst aan, maar Hij overwon het. De traditionele uitleg van de kerk was een andere. Kerkvader Hieronymus vond dat angst en twijfel niet pasten bij Christus. Het kon niet anders, vond de kerkvader, of Christus was Zijn kruisdood met vreugde tegemoet gegaan. Twee tegengestelde interpretaties van eenzelfde Bijbeltekst.

Met zijn publicatie van het Griekse Nieuwe Testament lanceerde Erasmus de grondtekst voor de Lutherbijbel, de Statenbijbel en de King Jamesbijbel. Ook hier lopen de meningen uiteen. Erasmus verving de woorden van de apostel Paulus dat in Adam alle mensen gezondigd hadden door de woorden ‘in zoverre’ alle mensen hadden gezondigd. Volgens hem een vertaling die meer paste bij de originele tekst. Tegelijk raakt dit een kernpunt in het humanistische denken van Erasmus. Het maakte een meer optimistische visie op de menselijke natuur mogelijk. Deze paar woorden markeren de kloof met de Reformatie, waar de zondigheid van de menselijke natuur een onvrije wil tot gevolg had. Erasmus’ vertaling ‘in zoverre’ maakt het mogelijk om de mens een vrije wil toe te kennen.

De tekst dat er drie getuigen zijn in de hemel en dat die drie getuigen een eenheid vormen (1 Johannes 5: 7) was een sleuteltekst in het dogma van de Drie-eenheid. Erasmus verwijderde deze tekst, want hij stond niet in de Griekse oertekst en werd pas later toegevoegd. Erasmus verweet Luther, die de tekst handhaafde, dat diens Bijbelvertaling gekleurd was door zijn persoonlijke opvattingen. Langereis kan hier terecht verwijzen naar Lutherbiograaf Lyndal Roper, die constateert dat Luther zijn eigen theologische inzichten inbouwde in de tekst (blz. 216 van haar biografie). Treffend overigens dat Roper voor de biografie over Luther als ondertitel kiest voor ‘de biografie’ terwijl Langereis het bij haar biografie over Erasmus houdt op een meer bescheiden ‘een biografie’.

Na al deze grondige hoofdstukken over leven en werk van Erasmus volgen nog tips voor vervolgliteratuur, een beredeneerde en gedegen bibliografie, het notenapparaat en een register.

De biografie van Sandra Langereis, waaraan ik bovenstaande gegevens ontleen, mag er zijn. Met grote kennis en een vaardige pen beschrijft ze de moeizame worsteling om aan de originele teksten te komen van geschriften uit de Oudheid. En de verschillende versies daarvan moesten nauwgezet met elkaar vergeleken en becommentarieerd worden.

Het is een lijvige biografie geworden. Maar dat is in mijn ogen geen bezwaar. Het heeft een toegevoegde waarde om te lezen over de gevaren van het reizen in de 16^e eeuw, de vreselijke gevolgen van een oplaaiende pestepidemie, het eentonige en slopende kloosterleven, het dorre universitaire leven, de ingewikkelde techniek van de boekdrukkunst, het probleem van vertalen en interpreteren van oude teksten, de onverbiddelijke opkomst van censuur en de wrede kettervervolgingen.

Langereis mag dan ‘een biografie’ hebben geschreven, het is er wel eentje van statuur. De uitgever heeft dat onderstreept door er een kloeke uitgave van te maken met veel illustraties waaronder meerdere in kleurendruk.

Sandra Langereis is historicus en biograaf. Haar vorige biografie ging over drukker en uitgever Christoffel Plantijn

ISBN 9789403120317 | Hardcover | Uitgeverij De Bezige Bij | Omvang 784 blz. | maart 2021

© Henk Hofman, 21 maart 2021

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER