In dienst van de nazi’s
Gewone mensen als collaborateur
Paul van de Water

Hoe is het mogelijk dat ‘gewone’ mensen in oorlogstijd tot de meest perverse daden in staat waren? De auteur stuitte op opvallende mensen uit zijn familiegeschiedenis en kwam zo op het spoor van deze vraag waarin hij zich ging verdiepen. Hij is werkzaam bij het NIOD en bezig met een promotie onderzoek over dit bijzondere onderwerp.

In dit boek worden elf personen, die ‘zware misdrijven’ in de oorlog hebben gepleegd, uitgebreid en helder geportretteerd. Het zijn bepaald geen levensverhalen en gebeurtenissen waar je blij van wordt. Ze komen niet uit NSB mileus, wat je wellicht wel zou verwachten. Er zijn andere oorzaken waardoor deze mensen zo gruwelijk zijn ontspoord. De jeugd van deze collaborateurs wordt vaak getypeerd door armoede, hun ontwikkelingsniveau is meestal beperkt, hun persoonlijkheid vertoont tekorten en heeft psychologische defecten. Ze zijn, zoals de auteur het uitdrukt, ‘kwaadaardig gestoord’.

Dat klinkt als een heftige beschuldiging maar wie leest hetgeen deze mensen hun medemens hebben aangedaan, begrijpt deze omschrijving en kan niet anders dan het er hardgrondig mee eens zijn. Zij hebben onnoemelijk veel dood en verderf, terreur en leed om zich heen verspreid en anderen moedwillig lichamelijk en mentaal kapot gemaakt.

In gewone omstandigheden zijn het vaak al niet de meest beminnelijke mensen die gemakkelijk en prettig in de omgang zijn. Ten tijde van het nationaal socialisme grepen zij hun kans om hogerop te komen, van betekenis te zijn, geld te verdienen, prestige te verwerven. Het zijn geen politieke of ideologische drijfveren die deze mensen tot handlangers van de Duitsers maken maar het is meer opportunisme omdat zij in de veranderde omstandigheden van die tijd hun kans schoon zien om iets meer van hun leven te maken.

Het boek is duidelijk opgezet. De auteur stelt in het begin een aantal vragen die bij iedere persoon terugkeren: hoe is hun leven verlopen? Wat waren hun drijfveren? Welke misdrijven hebben zij gepleegd? Hoe verliep de rechtsgang na de oorlog?
In kaders wordt achtergrondinformatie gegeven over namen en gebeurtenissen in de oorlog.

De een wordt na de oorlog krankzinnig verklaard en krijgt als diagnose ‘periodieke explosieve stoornis’, pagina 42. Hetgeen deze man heeft veroorzaakt is werkelijk diep treurig en mensonterend.

In het boek komen ook twee vrouwen voor die als ‘Aufseherin’ eerst in concentratiekamp Vugt en later in Auschwitz werken. Dit is voor hen een ontsnapping aan het ouderlijk huis dat hen weinig perspectief biedt. In de slotbeschouwing van dit hoofdstuk concludeert de auteur dan ook: ‘Voor alle twee geldt dat hun keuze gebaseerd was op de combinatie van opportunisme, naïviteit, impulsiviteit en het onvermogen om vast te stellen of in te schatten wat op langere termijn de gevolgen van hun keuzes konden zijn’, pagina 100.

Opvallend is de rol van geloof bij een aantal mensen. Tijdens hun rechtsgang komen zij tot inkeer en betuigen spijt over hun daden. Gevangenispredikanten zijn hierbij betrokken en deze doen ook een goed woordje voor hen in een verzoek om gratie. Het lijkt gemeend maar in hoeverre deze geestelijke verandering werkelijk doorleefd en innerlijk overtuigd is, blijft de vraag. Persoonlijk berouw tegenover de slachtoffers is er niet bij. Afgezet tegen het leed dat deze mensen hebben veroorzaakt, blijft deze bekering toch wel dubieus. In hoeverre deze gevangenispredikanten oog hadden voor de slachtoffers wordt uit de verhalen niet duidelijk maar zij lijken toch wel wat al te gemakkelijk de kant van de dader te kiezen.

Sommigen zijn echte ‘jodenjagers’ zoals dat in de oorlog werd genoemd. Zij hadden er behagen in om ondergedoken joden op te sporen en genadeloos af te voeren. Ook verzetsmensen die werden opgepakt, moesten het zwaar ontgelden. De auteur beschrijft in sobere bewoordingen de martelingen, maar wie zich daar een beeld bij probeert te vormen, wordt er koud van. Het lijkt alsof deze mensen volkomen gewetenloos zijn en geen enkel vermogen van zelfkritiek hebben zoals een kampbewaker na de oorlog zegt: ‘Ik heb verschrikkelijke dingen gedaan. Ik dacht dat het zo hoorde’. De rechtbank stelt over hem: ‘… uit het onderzoek is komen vast te staan, dat verdachte ten minste een honderdtal mensen om het leven heeft gebracht en daarbij in vele gevallen op een zo weerzinwekkende wijze te werk is gegaan, dat elke poging om de ernst daarvan aan te duiden moet falen; dat de verdachte weliswaar onder invloed stond van het op vernietiging van bepaalde mensenlevens gerichte nationaalsocialistische systeem, maar dat hij daarnaast de gruwelijkheid van zijn daden grotendeels zelf heeft bepaald’, pagina 215.

Triest is het verhaal van de joodse vrouw die door de Duitsers wordt gedwongen om ‘V-Frau’ te worden: Vertrauens-Frau. Zij moest in het verzet infiltreren met alle gevolgen van dien. Er werden zogenaamde jodenvallen opgezet: nietsvermoedende joodse onderduikers werden naar onderduikadressen gebracht waar zij door Duitsers werden opgewacht. Deze vrouw had weliswaar weinig mogelijkheden om zich te verzetten maar uit het verhaal komt toch wel naar voren dat zij haar taak met verve uitvoerde en daarbij ook oog had voor de materiële voordelen die deze functie haar kon bieden.

Het boek sluit af met een hoofdstuk over de werkwijze van de bijzondere rechtspleging die in de eerste jaren na de oorlog plaats vond. In het licht van onze tijd en met de kennis van nu is deze heus niet volmaakt maar de auteur neemt het toch voor deze rechtspraak op.

Een indringend boek over Nederlanders die écht ‘fout’ waren maar in hun eigen jeugd was al zoveel mis gegaan en hun menselijke vermogens waren uiterst beperkt. Zij zijn eigenlijk zelf óók slachtoffer al is het toch wel moeilijk om dat gevoel vast te houden wanneer de misdaden van deze mensen worden beschreven en dat is in veel gevallen ook nog niet eens volledig.

Dit waardevolle boek legt de vinger op een pijnlijk detail uit de Tweede Wereldoorlog.

ISBN 9789401916097 | Paperback | 384 pagina’s | Omniboek | april 2020

© Evert van der Veen, 13 april 2020

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER