De psychologie achter populisme
Over de aantrekkingskracht en de druk op de democratie
Huub Buijssen

Huub Buijssen schreef een boek over een lastig onderwerp. Dat begint al met de vraag wat populisme nu precies inhoudt. Direct daarop volgt de vraag hoe het komt dat populisme op zoveel mensen aantrekkingskracht heeft. En een derde lastige vraag is wat je kunt doen tegen populisme. Buijssen beantwoordt deze vragen vanuit de psychologische wetenschap.Voor het antwoord op de vraag wat populisme inhoudt, knoopt hij aan bij een studie van Jan-Werner Müller (diens boek is ook voor Leestafel.info besproken).

Het eerste kenmerk dat wordt genoemd is dat de populist de elites bekritiseert.In de zes daaropvolgende hoofdstukken beschrijft de auteur de ideeën van de populistische politicus. Populisten verlangen terug naar ‘de goede oude tijd’, hebben een hekel aan veranderingen en denken sterk vanuit tegenstellingen (wij versus zij).

De hoofdstukken acht en negen behandelen de vraag waarom mensen op populistische partijen stemmen. Waarom is de burger boos? Het heeft te maken met onbehagen en ontevredenheid. Mensen streven naar erkenning en waardering. Men vergelijkt zich met anderen waardoor mensen de lat steeds hoger leggen. En mensen denken meer vanuit rechten dan vanuit plichten. Het zijn twee mooie en interessante hoofdstukken.

Hoe is het tij volgens de auteur te keren? Onder meer door de hoge verwachtingen te temperen, eerlijk te vertellen dat er voor moeilijke problemen geen eenvoudige oplossingen bestaan en het vermijden van wollige taal in de communicatie met burgers. De auteur rondt het boek af met een heel interessante beschrijving van de vraag hoe we iemand van mening kunnen doen veranderen.

Al met al een lezenswaardig boek met de sympathieke insteek dat de auteur duidelijk maakt waar hij zelf staat: hij heeft een afkeer van populisme en is met dit boek gaan oordelen (blz. 14). Dat heet strijden met open vizier.

De laatste zin van het boek luidt: “Moge de ander me op mijn blinde vlek wijzen”.
Dat is een uitnodiging waar ik graag gebruik van maak.

In de eerste plaats is het heel moeilijk om scherp in beeld te krijgen wat populisme nu precies is. Buijssen schrijft dat populisten de wereld verdelen in goed en kwaad (het manicheïstische wereldbeeld). Maar dat doen linkse politici net zo goed. Denk maar aan marxisten en socialisten met hun strijd tegen kapitaal en kapitalist. Ook de opmerking dat de populist zich verzet tegen de elite is te algemeen. Dat deden de Franse Verlichtingsfilosofen en revolutionairen ook. De gewiekste manier waarop populisten hun boodschap aan de man brengen is evenmin uniek. Alle partijen hebben persvoorlichters en spindoctors. Het grove taalgebruik is helaas ook niet voorbehouden aan populisten. Linkse politici spreken over de ander ook als ‘tuig’ en maken een karikatuur van diens opvattingen. Ik kan er gemakkelijk voorbeelden van noemen, maar laat dit omwille van de ruimte achterwege.

We moeten oppassen voor een tunnelvisie. En de meetstok waarmee we oordelen moet consequent toegepast worden.
Zo wordt op blz. 58 met instemming Erasmus geciteerd in zijn strijd tegen vreemdelingenhaat: “Waarom zijn de mensen niet welwillend tegenover de medemens?” Het citaat klopt, maar diezelfde Erasmus liet zich over Joden heel denigrerend uit. Bekend is zijn opmerking: “Als het haten van Joden de echte christen legitimeert, dan zijn wij allen voortreffelijke christenen”. Dat is een stigmatiserende opmerking (zie onder meer: NIW.nl Was Erasmus een antisemiet of niet).

Op blz. 71 gaat het over de tragische dood van George Floyd in Minneapolis, in 2020 omgekomen door politiegeweld. Daarop volgden betogingen die volgens de auteur overwegend vreedzaam verliepen. Trump greep echter de gelegenheid aan om keihard op te treden en zich te presenteren als man van law and order.
Het Parool van 28 mei 2020 berichtte over rellen en uit de hand gelopen protesten. Winkels werden geplunderd en in brand gesproken, agenten werden bekogeld. Het was de (Democratische!) burgemeester Jacob Frey die de hulp van de federale autoriteiten inriep om met militairen de orde te herstellen. Dat zet de zaak toch in een ander perspectief.
Volgens Buijssen hebben populisten een obsessie met veiligheid. Uit onderzoek zou evenwel blijken dat onze samenleving juist veel veiliger is geworden.

Onderzoek en statistieken zijn echter niet altijd even betrouwbaar en de gegevens zijn nogal eens tegenstrijdig. De Veiligheidsmonitor 2023 wijst op een toename van traditionele criminaliteit. Uit een reportage van De Groene Amsterdammer (12 maart 2019) blijkt dat de politie de misdaadcijfers manipuleert. Dit gebeurt door strafbare feiten buiten de boeken te houden, misdrijven als overtredingen te registreren en zaken als ‘opgelost’ te noteren terwijl ze dat niet zijn. In 2017 kwam het WODC in opspraak. Onwelgevallige conclusies zouden uit de rapporten zijn weggelaten of aangepast. Het WODC is een onafhankelijk instituut en de Kamer moet blindelings kunnen vertrouwen op de betrouwbaarheid van de rapporten.  In januari 2017 berichtte Nieuwsuur dat inspectierapporten van het ministerie van Justitie en Veiligheid op politiek gevoelige punten werden aangepast voor ze naar de Kamer gingen.

Onjuist is de voorstelling van zaken op blz. 191: Er zijn in 2023 slechts 20.000 migranten naar Nederland gekomen en die enkele asielzoeker valt in het niet tussen miljoenen Nederlanders. Feit is dat alleen al sinds 2022 de Nederlandse bevolking met in totaal 456.000 personen met een migratieachtergrond is gegroeid (Trouw, 4 februari 2025, pagina 2). In drie jaar tijd een stad groter dan Utrecht erbij. De jaren voor 2022 kenden een vergelijkbare instroom. Dat maakt wel degelijk impact.

Al met het al is het onderwerp ‘populisme’ gevoelige materie. Als je de balans opmaakt is een populist een demagoog, die bij voorkeur buiten het parlement opereert en de massa met een leugenachtige voorstelling van zaken opruit en aanzet tot geweld. Populisten kun je dus zowel aan de linkerzijde als aan de rechterzijde van het politieke spectrum vinden.
Ik heb het boek met veel genoegen, maar ook met enig ‘onbehagen’ gelezen.

Huub Buijssen (1953) is schrijver, psychogerontoloog en voormalig klinisch psycholoog. Hij is directeur van cursusbureau Buijssen, Training en Educatie.

ISBN 9789039100875 | Paperback | Omvang 231 blz. | Uitgeverij Zwartjes & Labović, VBK Media | 22 oktober 2024

© Henk Hofman, 4 februari 2025

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.