De kunst van het lachen
Humor in de Gouden Eeuw
Anna Tummers, Elmer Kolfin en Jasper Hillegers

In dit boek zijn 52 schilderijen verzameld die te maken hebben met het thema Humor in de Gouden Eeuw. Daarvan zijn er zeven geschilderd door Jan Steen (1626-1679), vier door Jan Miense Molenaar (1610-1668) en drie door Frans Hals (1583-1666) en Gerard van Honthorst (1592-1656). De overige 35 doeken zijn verdeeld over een dertigtal andere schilders, onder wie Rembrandt, Gerrit Dou, Frans van Mieris en Paulus Potter. Onder de schilders bevindt zich één vrouw. Dat is Judith Leyster (1609-1660). Van haar is een fraai schilderij opgenomen over een jongen en een meisje die samen kattenkwaad uithalen.

De collectie die hier wordt besproken, is geëxposeerd op een tentoonstelling die het Frans Hals Museum in Haarlem organiseert over humor in de Gouden Eeuw. De tentoonstelling loopt tot april 2018. Van elk schilderij is een prachtige kleurenopname in het boek opgenomen en elk schilderij is voorzien van een gedegen toelichting.

Het boek opent met drie essays.
Het eerste essay is geschreven door Anna Tummers (conservator Frans Hals Museum) en handelt over humor in Nederlandse schilderijen uit de Gouden Eeuw. Het tweede essay bespreekt tijdgenoten die zich uitlieten over grappige schilderijen, geschreven door Elmer Kolfin (co-conservator). En het laatste essay gaat over veranderende perspectieven op humor in de Gouden Eeuw. Dit hoofdstuk is geschreven door Mariët Westerman (kunsthistorica). Het boek wordt afgesloten met een bibliografie.

Zo is een heel fraai lees- en kijkboek ontstaan. Het is een feest om dit boek door te nemen. Deze schilderijen geven ons inzicht in de omgangsvormen van de 17e eeuw. Waar werd om gelachen? Wat ging over de grens? Wat was taboe? Vaak had de schilder een moraliserende bedoeling met zijn schilderij en wilde hij waarschuwen voor de gevolgen van ongepast gedrag. Nederlanders in de 17e eeuw konden heel vrolijk en uitbundig zijn. Als er dan nog eens drank in het spel was, kon de vrolijkheid in ellende eindigen. Het gaat de schilders dus niet alleen om humor, maar ook om bezinning.

Afgaande op deze schilderijen was er een behoorlijke vrijheid in de Gouden Eeuw om een ander op de hak te nemen. Dat vonden ook buitenlanders die een reis maakten in de Republiek en daar een verslag van nalieten. Grappen en grollen, satire, leedvermaak, seksuele toespelingen, het kon allemaal. Buitenlanders vonden het niveau van de humor nogal eens bedenkelijk om niet te zeggen platvloers. Een aantal schilderijen laat zien dat ongewenste avances van mannen naar vrouwen toe ook toen, net als in onze tijd, een beladen thema was. Maar het omgekeerde komt ook regelmatig voor als thema. Vrouwen die mannen verleiden en oudere vrouwen die met geld als lokmiddel een jonge man in hun bed proberen te krijgen. - Dat laatste mis je in het hedendaagse debat over seksueel wangedrag. Dat betekent dat wij òf de discussie eenzijdig voeren òf dat in onze tijd vrouwen inderdaad geen mannen verleiden. -

Een andere opvallende trek in deze schilderijen is de aandacht die uitgaat naar het zogenaamde lagere volk. We zien boeren en herders, dienstmeiden en zogenoemde snollen, kermisklanten en herbergbezoekers. Viel daar het meeste mee te lachen of om te lachen? Kon de welgestelde koper van zo’n schilderij zich identificeren met de vrolijkheid en zich tegelijk distantiëren van het ‘klootjesvolk’?

Met bovenstaande passages is eigenlijk al aangegeven dat uitleg van deskundigen onontbeerlijk is. Het ontcijferen van de beeldtaal op deze schilderijen is echt een aparte expertise. Er is reeds lang onderzoek gaande naar de betekenis van het genreschilderij uit de 17e eeuw. Ik denk aan het boek van R.H. Fuchs Wegen der Nederlandse schilderkunst uit 1978. Nu richt het vervolgonderzoek zich dus specifiek op ‘humor’. Het lastige is dat die humor voor de tijdgenoot niet vertaald hoefde te worden. Zij begrepen direct wat de bedoeling was. Wij moeten dat uitgelegd krijgen. Dit boek is dan een prima gids.

De reproducties in het boek zijn van uitstekende kwaliteit. Een enkele keer moet je goed kijken om besproken details terug te vinden op de afbeelding. Maar dat is een euvel dat in vrijwel elk kunstboek voorkomt. In dit boek zijn de meeste afbeeldingen van een fors formaat met vaak nog eens apart uitgelichte uitsneden. Bovendien is de prijs heel redelijk te noemen. Het boek vind ik ook heel aantrekkelijk om als geschenk aan een liefhebber van kunst te geven.
Al met al een kunstboek van hoge kwaliteit waar uitgever, museum en samenstellers eer mee inleggen.

ISBN: 9789462621671 |  Hardcover | 192 pagina's | Uitgeverij Waanders | 2017. Omvang: 192 blz. Prijs: € 27,50.

© Henk Hofman, 31 januari 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER