Een andere moderniteit
Blaise Pascal over voelen, denken en liefhebben
Klaas Bom


Op de cover van dit boek prijkt een tekening van Pascal, zittend achter een bureau en omringd door apparaten en documenten. De Fransman Blaise Pascal (1623-1662) was een veelzijdig man: natuurkundige, filosoof, theoloog, en apologeet (verdediger van het christelijke geloof). In zijn korte leven heeft hij ongelooflijk veel gepresteerd. Een overzicht van zijn uitvindingen en door hem geschreven boeken zijn gemakkelijk te vinden op Internet. Zo’n beknopt overzicht is tevens een goede introductie op dit boek.

René Descartes (1596-1650) is als grondlegger van het Rationalisme bekender en invloedrijker geworden dan Pascal. Dat is jammer, stelt Klaas Bom, want Descartes koppelt waarheid en kennis aan het ‘denkende Ik’. Die ‘Ik’ is tiranniek van aard en streeft altijd naar dominantie. Pascal gaat meer uit van de integrale mens, en daarmee zet hij rede, hart en wil naast elkaar. In een vaak geciteerde frase stelt Pascal dat het hart zijn redenen heeft, die de rede niet kent.

In onze tijd komen de gebreken en eenzijdigheden van het Rationalisme duidelijk naar voren. Daarom past Pascal met zijn aanpak beter bij het postmoderne denken. Het Rationalisme heeft de rede overschat. Pascal heeft dat goed doorzien en erop gewezen dat het rationalisme zou uitlopen op een liefdeloze wereld. Mensen zijn nu op zoek naar een ander houvast.
Alle mensen zoeken het geluk. Er zijn geen uitzonderingen, hoezeer de middelen  die ze ervoor gebruiken ook verschillen; naar dit doel streeft iedereen (Pascal, Pensées, fr. 148).

In de praktijk van het alledaagse leven zoeken de meeste mensen volgens Pascal het geluk in vermaak en uiterlijkheden. De gedachte aan sterfelijkheid, eindigheid van het leven, en andere ellende, drukken ze weg. Het geluk wordt dus niet gezocht daar waar het te vinden is: de liefde van God gaat ‘het genot van het vlees’ ver te boven. De mens is bedoeld om eigenliefde te overstijgen en alle schepselen om hem heen lief te hebben en God, als bron van liefde, boven alles.

Sinds de zondeval van Adam en Eva herkent het hart God niet meer als het hoogste goed. Daarom functioneert de mens niet meer goed en ontbreekt het hem aan echte zelfkennis. Heeft Pascal de ‘Institutie’ van de reformator Calvijn gekend? Ik weet het niet, maar het is frappant dat Calvijn al een eeuw eerder in de allereerste regels van dit standaardwerk ook schrijft dat wijsheid bestaat uit kennis van God en van onszelf.
Pascal stelt geloof en rationaliteit niet tegenover elkaar alsof er een keus moet worden gemaakt. Hij stelt dat geloof rationeel te verantwoorden is en pleit daarom voor een bescheiden opstelling van het ‘denkend Ik’.

Dit boek heeft een heldere structuur. Dat past natuurlijk goed bij een filosoof, maar daarmee is het nog niet altijd vanzelfsprekend. Elk hoofdstuk wordt kort ingeleid met een beknopte omschrijving van het thema dat uitgewerkt zal worden en het belang daarvan. Daarnaast wordt het denken van Pascal vergeleken met en gesteld naast Augustinus, Bernardus van Clairvaux, Montaigne, Descartes, en meer eigentijdse filosofen zoals Nietzsche. Auteur Bom heeft prima grip op de complexe stof.
Belangwekkend zijn de passages over het Jansenisme, een hervormingsbeweging binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Pascal sympathiseerde met deze stroming, maar paus en koning maakten er korte metten mee.

De stelling dat Pascal een zinvol alternatief biedt voor de eenzijdige rationalistische benadering van Descartes maakt Klaas Bom helemaal waar. De prachtige citaten uit de werken van Pascal hebben een warmte en diepgang die ankers kunnen zijn in onze hedendaagse zoektocht naar een levenshouding die het koele Rationalisme overstijgt. Fijn dat dit boek verschijnt. De samenleving is toe aan een ander oriëntatiepunt en een ander perspectief. ‘Een andere moderniteit’ kan hierbij een gids zijn. De mens heeft volgens Pascal liefde nodig om tot bloei te komen. Het ‘denkend Ik’ heeft welvaart gebracht, maar ingeleverd op welzijn.

Klaas Bom (1967) is theoloog en filosoof. Hij is docent systematische theologie aan de Protestantse Universiteit te Amsterdam en Groningen. Hij is predikant binnen de PKN en diende van 2003-2009 de gemeente te Gouda.

ISBN 9789024457007 | Paperback | Omvang 223 blz. | Uitgeverij Boom | juni 2023

© Henk Hofman, 21 juli 2023

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER