Veel valse hoop
De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945
Katja Happe

Het is beklemmend om te lezen hoe Katja Happe de ondergang van het Joodse bevolkingsdeel tijdens de Tweede Wereldoorlog beschrijft. Eerst werden Joden van hun rechten beroofd, vervolgens geïsoleerd van de rest van de bevolking en geconcentreerd in vooral Amsterdam. Daarna beroofd van hun bezittingen en bij razzia’s opgepakt voor deportatie naar kamp Westerbork. Het sluitstuk was het transport naar een vernietigingskamp in Oost-Europa. Joden financierden hun eigen ondergang, want de kosten werden bestreden met het geld dat de Duitse bezetter in beslag nam.

Het boek is niet alleen beklemmend, het is ook beschamend. Eerst is er het demonische, volstrekt gevoelloze plan van de bezetter om alle Joden om te brengen. Vervolgens is er het wegkijken van een groot deel van de Nederlandse bevolking en tot slot het negeren van de Holocaust door de uitgeweken regering in Londen. De Nederlandse regering weigerde zelfs om de verzendkosten te betalen van voedselpakketten voor Joden die gevangen zaten in kampen over heel Europa. Koningin Wilhelmina heeft in de vijf bezettingsjaren slechts één keer verwezen naar het drama dat zich over het Joodse bevolkingsdeel voltrok. De regering was in Londen uitstekend geïnformeerd, maar nam het standpunt in dat iedereen leed onder de bezetting en dat er daarom niet een bepaalde groep recht had op specifieke zorg. Prioriteit was het winnen van de oorlog; dan zou de vervolging van Joden ook stoppen.

Achteraf is het natuurlijk makkelijk oordelen. Maar toch verbaas je je als lezer over het zwakke beoordelingsvermogen van mensen die geroepen waren om leiding te geven. Er waren genoeg feiten, inlichtingen en waarschuwingen van mensen die kennis van zaken hadden. Het werd allemaal genegeerd. Het protest van de regering in Londen had veel feller moeten zijn.

Wat Katja Happe over de Joodse Raad schrijft, is ook al zo schrijnend. De Joodse Raad vertegenwoordigde het Joodse bevolkingsdeel en werkte vrijwillig met de Duitsers samen ‘om erger te voorkomen’. Een veelgehoord argument: ‘om erger te voorkomen’, blijf ik maar op mijn post of werk ik mee aan een compromis, want het alternatief is nog erger. In de praktijk voorkom je die erge situatie meestal niet en word je zelf ook nog gecorrumpeerd. In feite zijn dit type mensen de ‘nuttige idioten’ waar Lenin al over sprak tijdens de revolutie van 1917 in Rusland: ze werken mee aan hun eigen ondergang.

Joden in Nederland zaten in de val. Wanhopig probeerden ze aan die val te ontsnappen, maar elke uitweg werd geblokkeerd. Hun hoop om te overleven, bleek ‘valse hoop’, zoals de titel van dit boek treffend aangeeft.

Het zal voor Happe niet gemakkelijk zijn geweest om dit boek te schrijven. Zij heeft de Duitse nationaliteit en ik las ergens dat haar grootvader bij de SS heeft gediend. Als dit klopt, is er dus ook nog sprake van grote persoonlijke betrokkenheid bij dit drama. Happe heeft zich echter voortreffelijk van haar taak gekweten. Ze schreef een imposant en indringend boek. Van grote waarde is ook dat zij verbindingen legt met de instanties in Berlijn die opdrachten gaven aan de bezettende macht. Tevens laat zij zien welke internationale instanties zich inspanden om Joden in Nederland te helpen – meestal tevergeefs. Wat eveneens een sterk punt is in dit boek is dat Happe de grote lijn verbindt met de lotgevallen van individuele Joden. Ze put regelmatig uit nagelaten dagboeken en brieven.

Na de oorlog keren overlevende Joden terug. Hun bezit was weg, hun woning waren ze kwijt. Daarbovenop kregen ze een kille ontvangst. Veel Nederlanders vonden dat ze het zelf ook zwaar hadden gehad. De regering bood geen hulp. Niemand sprak nog over een ‘holocaust’. Het voorstellingsvermogen dat bewust en planmatig Joden waren vermoord schoot gewoon te kort.

Zeker was er het verzet dat zich ook voor ondergedoken Joden heeft ingezet. Ook laat Happe zien dat de kerken ferm en veel hebben geprotesteerd bij de bezetter. De keerzijde is echter weer dat de kerken vooral opkwamen voor gedoopte joden. Joden dus, die christen waren geworden. Alle aspecten tegen elkaar afwegend, is toch de conclusie dat de hulpverlening aan en het meeleven met Joden tekort is geschoten. Dit boek laat zien in wat voor een ontzaglijke angst Joden hebben geleefd. Ze voelden zich door iedereen in de steek gelaten, opgedreven als gespuis, op weg naar een onzekere bestemming, ergens in het Oosten, met de dood voor ogen.

Happe schreef een boek met nieuwe gegevens over de ondergang van Joden in Nederland. Ze onthoudt zich van een emotionele toon. Nauwkeurig en zakelijk brengt ze de gang van zaken in kaart. Het beeld dat zij geeft wordt gevormd door gewetenloze harteloosheid van de kant van de Duitsers, een gebrek aan compassie bij een groot deel van de bevolking, een zwak beoordelingsvermogen van de overheid en internationale onverschilligheid voor wat in Nederland gebeurde. Zo kon de Holocaust gebeuren, ook in Nederland. 75% van de Joden kwam om. Het hoogste percentage in Europa.

Katja Happe studeerde in Groningen en Siegen. Sinds 2001 werkt zij als geassocieerd onderzoeker bij het NIOD.

Zie ook de uitzending van VPRO Boeken (29 april 2018) met Katja Happe over dit boek

ISBN 9789045035888 | Hardcover | 512 pagina's | Uitgeverij Atlas Contact | april 2018

© Henk Hofman, 25 juni 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER