Plakkaat van Verlatinge
Vertaald, ingeleid en van aantekeningen
voorzien door M.E.H.N. Mout

De eerste zin van het Plakkaat bevat een groet aan allen die dit zullen zien of horen lezen. Direct daarna gaan de opstellers recht op hun doel af en formuleren zij een statement dat de kern van het Plakkaat raakt.

“Het is algemeen bekend dat een vorst van een land door God tot hoofd van zijn onderdanen is aangesteld om dezen te beschermen en te bewaren voor alle onrechtvaardigheid, schade en geweld, zoals een herder zijn schapen moet beschermen, en dat de onderdanen niet door God geschapen zijn ten behoeve van de vorst, om hem in alles wat hij beveelt – of dat nu godvruchtig of niet godvruchtig, rechtvaardig of niet rechtvaardig is – onderdanig te zijn om hem als slaven te dienen. Integendeel, de vorst is er ter wille van de onderdanen, zonder welke hij geen vorst is, om hen rechtvaardig en verstandig te regeren en te verdedigen, en hen lief te hebben zoals een vader zijn kinderen en een herder zijn schapen; hij zet zijn lichaam en leven op het spel om hen te beschermen. Wanneer hij dit niet doet, maar in plaats van zijn onderdanen te beschermen probeert hen te onderdrukken …. moet hij dus niet als vorst, maar als een tiran worden beschouwd.”

Na deze proclamatie volgt een uitgebreid exposé waarin het wanbeleid van koning Filips II wordt omschreven en de opstellers een beroep doen op van oudsher toegekende privileges.

Dit overzicht loopt uit op de conclusie: door uiterste nood gedwongen, en na onderling overleg en met algemene stemmen verklaren de opstellers de Spaanse koning vervallen van zijn heerschappij en achten zij zich ontslagen van de eed van trouw.
Het plakkaat eindigt met het regelen van enkele praktische zaken.
Opstellers van het Plakkaat van Verlatinge waren de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden.
De datum: 26 juli 1581.

Dit document roept tal van vragen op. In de eerste plaats de aangehaalde proclamatie. Waren de opstellers met deze visie op de vorst hun tijd niet ver vooruit? Welke invloed heeft het Plakkaat uitgeoefend op het nageslacht? Inzonderheid als we denken aan de Franse en Amerikaanse Revolutie eind 18e eeuw? Waar komt de gedachte dat de vorst als een vader over zijn kinderen en een herder over zijn schapen moet waken eigenlijk vandaan? Was er een recht van verzet tegen de vorst die tekortschoot in zijn taak? De vorst was toch Gods plaatsvervanger op aarde? Hoe past het document in de beginfase van de Tachtigjarige Oorlog?

Op al deze vragen gaat prof. Mout in. Zij is in 1975 gepromoveerd op een studie naar Bohemen en de Nederlanden in de zestiende eeuw. Vanaf 1990 is zij bijzonder hoogleraar Midden-Europese Studies en hoogleraar Algemene Geschiedenis van de Nieuwe Tijd.
In vijf hoofdstukken gaat zij in op de achtergronden en de historische context van het Plakkaat.

Eerst gaat zij de achtergrond van het Plakkaat na. Daarna behandelt zij de vraag hoe het Plakkaat past in de Nederlandse geschiedenis. Vervolgens gaat zij na hoe het Plakkaat is ingebed in de toenmalige politieke theorie.  De stap die daarop volgt is een vrij logische: het Plakkaat en de politieke praktijk. Tot slot bespreekt zij de betekenis van het Plakkaat, toen en nu.

Prof. Mout schrijft helder en weloverwogen. Het onderzoek is gedegen en zorgvuldig. De vertaling is mooi en heel inzichtelijk weergegeven. Onderaan elke bladzijde staat een kopie van de oorspronkelijke tekst op die pagina.
Er is een mooi geheel ontstaan: de toelichting en de vertaalde tekst maken het Plakkaat toegankelijk voor een groot publiek. Omdat het Plakkaat een rol heeft vervuld in het ontstaan van de Nederlandse staat is dat van groot belang.
Het Plakkaat van Verlatinge wordt wel gezien als ‘de geboortepapieren van de Nederlandse natie’. Een constatering die zeker hout snijdt, maar die we ook weer moeten nuanceren.

Het Plakkaat staat niet aan het begin van de Nederlandse vrijheid, maar formaliseert met het afzweren van de Spaanse koning een vrijheid die de facto reeds was bereikt. Het Plakkaat is een schakel in een keten van gebeurtenissen.

Via de Unie van Utrecht (1579) en de Apologie van Oranje (1580) groeiden de Opstandelingen toe naar deze ‘onafhankelijkheidsverklaring’. Kort daarvoor waren er al met verschillende landen ambassadeurs uitgewisseld. De juridische en internationale erkenning van deze onafhankelijkheid krijgen de Nederlanden pas met de Vrede van Münster in 1648.

Het Plakkaat stelde het gezag van de vorst naast de stem van het geweten. Voor de calvinisten uit de 17e eeuw was een beroep op de Bijbel van meer gewicht dan het bevel van de vorst. Het beeld van de vorst als vader in het gezin, als herder voor de kudde is dan ook doordrenkt met Bijbelse connotaties. In vergelijking met de historische gegevens blijft deze Bijbelse lijn wat onderbelicht.

Het Plakkaat is in een mooi en kloek formaat uit gegeven.

Zie ook het NOS bericht van 26 juli 2018 over het Plakkaat en

Plakkaat van Verlatinge (nationaal archief) met o.a. foto's en lesmateriaal

ISBN 9789065540935 | Hardcover | 82 pagina's | Historische Uitgeverij, Groningen, tweede druk 2018
(1e druk 2006)

© Henk Hofman, 28 juli 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER