De vorm van vrijheid
Paul Scheffer

Dit boek gaat over de problemen die verbonden zijn met immigratie en integratie. Een thema waar je gauw je vingers aan brandt, gezien de heftigheid waarmee het ‘debat’ gevoerd wordt, vooral op de sociale media.

Ik kan me niet voorstellen dat het boek van Paul Scheffer ook heftige emoties op zal roepen. De schrijver is zich bewust van de gevoeligheid van dit thema. Maar er zijn drie pijlers waarop dit boek rust die waarborgen dat men met dit onderzoek niet zomaar aan de haal kan gaan. Het onderzoek van Scheffer is grondig, genuanceerd en evenwichtig. Er gaat rust uit van de manier waarop het boek is geschreven. Dat heeft tot gevolg dat de conclusies en aanbevelingen overtuigend overkomen. Scheffer laat daarmee zien hoe we het debat wel moeten voeren: feitelijk, zakelijk, nuchter, empathisch, realistisch.

Niemand is gehouden tot het onmogelijke en dus heeft elke vrijheid een grens. De titel van het boek geeft dat al aan. Zo is in een ‘open en transparante samenleving’ een grens en nog steeds nodig om de privacy van de burger te waarborgen. Als we hier de vrijheid niet begrenzen komen we terecht in het tegenovergestelde van een open samenleving, namelijk een bewakersstaat. ‘Diversiteit’ wordt gezien als nastrevenswaardig en loffelijk, maar is op zichzelf genomen een leeg begrip. Het omvat alles, kent geen grenzen en kan zelfs misbruikt worden voor een nieuwe dwingelandij (blz. 43).

Als er geen grenzen zijn, is beleid onmogelijk geworden. Migratie roept als vanzelf weer nieuwe migratie op. Een zichzelf versterkende ontwikkeling die nogal eens wordt onderschat (blz. 89). Sturing en regulering is dus noodzakelijk. Migratie moeten we volgens Scheffer niet zien als een volksverhuizing die ons overkomt, maar moet rusten op een bewuste keuze. Hij pleit daarom voor een betere grensbewaking van de EU. Waarom zou Turkije wel immigranten tegen kunnen houden en de EU niet? Als onze samenleving in principe van iedereen is, gaan de verworvenheden van een eeuw sociale vooruitgang verloren zonder dat we de stilstand in het armste deel van de wereld verhelpen (blz. 93). Scheffer heeft het hier over arbeidsmigranten en niet over vluchtelingen. Bij vluchtelingen gaat het om een humanitaire verplichting.

Bij elke afweging die we maken, moeten we oog hebben voor de gevolgen van de keuzes die we maken. Een ethiek gebaseerd op verantwoordelijkheid houdt in dat ook de gevolgen van de keuze voor je rekening komen.

Scheffer schreef een prachtig boek. Het sluit prima aan bij zijn essay uit 2000 ‘Het multiculturele drama’, zijn boek uit 2007 ‘Het land van aankomst’ en zijn boek uit 2016 ‘De vrijheid van de grens’.

Twee opmerkingen mijnerzijds naar aanleiding van dit boek.

- Op blz. 36 schrijft Scheffer zijn bevreemding op over het feit dat zelfs ‘de grootste geesten van de moderne tijd vrijwel zonder uitzondering een wereldbeeld koesterden dat we nu als racistisch zouden omschrijven’. Genoemd worden Erasmus, Kant, Hume, Locke en Montesquieu. Al deze filosofen geloofden in een rangorde van rassen. Scheffer heeft geen denkers uit de christelijke traditie op zijn lijstje staan. De reformator Johannes Calvijn (1509-1564) schrijft in zijn commentaar op Deuteronomium 5: 17 dat er een gelijke gemeenschap is tussen mensen. ‘Wij zijn van éénzelfde natuur en dat brengt met zich mee dat de mensen gelijk zijn’. Calvijn past dit beginsel ook praktisch toe als hij oproept om alle mensen die hulp nodig hebben te helpen zonder enig onderscheid te maken in geloof of ras. (Bron: Calvijn, Commentaar op Deuteronomium). Groen van Prinsterer (1801-1876; grondlegger van de protestants-christelijke politiek) was jarenlang voorzitter van de vereniging tot afschaffing van de slavernij in de Nederlandse koloniën. Ook kritiseerde hij de Boeren in Zuid-Afrika voor hun onderdrukking en mishandeling van de zwarte bevolking. Elke onderdrukking van mensen en volken vervulde hem met afschuw (bron: Henk Woldring, De Franse Revolutie, blz. 136). Scheffer vertelt dat zijn moeder het niet goed vond dat hij als scholier een Bijbel kocht (blz. 11). Deze twee grote denkers haalden er ideeën uit die je niet aantreft bij ‘de grootste geesten van de moderne tijd’.

- De tweede opmerking betreft de beschouwing over de effecten van immigratie op de bevolkingsgroei en de noodzaak van immigratie in verband met de vergrijzing. Scheffer plaatst mooie opmerkingen en prikt mythen door. Maar bij alle schrijvers over dit thema, en dus ook bij Scheffer, mis ik het besef dat het Nederlandse geboortecijfer te laag is om de generaties te vervangen en dat het geboortecijfer enigermate omhoog zou moeten. Een te laag geboortecijfer is geen teken van een verkeerkrachtige samenleving.

Paul Scheffer (1954) is publicist en hoogleraar Europese Studies. Eerder was hij correspondent in Parijs en Warschau en partijideoloog van de Partij van de Arbeid. Zijn boek beveel ik van harte aan.

ISBN 9789023467151 | Paperback | 224 blz. | uitgeverij De Bezige Bij | september 2018

© Henk Hofman, 12 april 2019

Lees de reacties op het forum en/of reageer, Klik HIER

Het land van aankomst

Paul Scheffer schreef in 2000 zijn essay “het multiculturele drama”en gaf daarmee de aanzet tot een opener discussie in linkse kringen over de immigratie die de afgelopen decennia in ons land heeft plaats gevonden, en vooral de manier waarop de veranderingen die daarmee gepaard gingen gerelativeerd werden.
Dit boek is het vervolg op die aanzet. Scheffer gaat in dit boek dieper in op de aard van de immigratie, de gevolgen die dat heeft voor de nieuwkomers, maar ook voor de ontvangende samenleving die in een kort tijdsbesef zijn samenstelling deels ziet veranderen. Het boek is een gedegen poging om de noodklok die hij met zijn essay wilde luiden voort te zetten. Dat doet hij door de problemen bij de naam te noemen, door de oorzaken van de moeizaam verlopen integratie te benoemen, door de resultaten van pappen en nathouden tegen het licht te houden, door de gevaren van cultuurrelativisme te schetsen, maar ook door onze gedoogmentaliteit en het nauwelijks hebben van een eigen identiteit aan de kaak te stellen. Sterk vond ik in zijn boek dat hij heel knap een scheiding maakt tussen de problemen en gevolgen die al eeuwen lang met emigratie gepaard gaan... vervreemding, vasthouden aan godsdienst en tradities van het eigen land, vorming van groepen met dezelfde achtergrond, de generaties die er altijd overheen gaan voor een groep integreert.
Maar aan de andere kant ook de onderbouwing waarom het deze keer anders is, door de grote van de groep, door het meebrengen van de Islam in een steeds meer seculiere samenleving, door de wereld die een dorp is geworden waardoor conflicten in het Midden-Oosten zomaar midden in een stadsdeel geïmporteerd zijn, door het samengaan van immigratie en sociale zekerheid, wat nog nooit eerder in de geschiedenis het geval was waardoor uitsluiting ironisch genoeg eerder op de loer ligt, door de tweede en derde generatie die tussen de twee culturen in zitten, die zich niet meer willen identificeren met thuis maar ook wrok hebben tegen de ontvangende samenleving etc.

Het goede van het boek van Scheffer is dat hij geen enkel heilig huisje uit de weg gaat, hij noemt alles en iedereen bij de naam, máár het gaat met een grote betrokkenheid gepaard. Hij blijft niet steken in het grote roepen "dat alles verloren gaat en dat iemand maar eens het lef moet hebben om dat hardop te zeggen", wat heden ten dage zo populair is, maar hij duikt er met hart en ziel in, op zoek naar oplossingen. Met een grote bezorgdheid, dat proef je aan alles, maar nergens zwart-wit. Hij wíl graag dat het lukt, en dat maakt het boek op geen enkele manier populistisch. Hij ziet ook oplossingen. Die liggen in het je niet beroepen op je eigen identiteit maar op gedeeld burgerschap. Hij doet een sterkte oproep aan de gematigde moslims om stelling te nemen tegen extremisme, om klokkenluiders te zijn in hun eigen gemeenschap voor misstanden, ten bate van die gemeenschap. Hij doet een herhaalde oproep aan de nieuwkomers om dit land nu als hún land te zien... wanneer migranten en hun kinderen zeggen “dit is nu ook mijn land” zijn we aldus Scheffer een heel eind verder. Maar tegelijkertijd doet hij ook een duidelijke oproep aan de ontvangende samenleving. Om duidelijkheid, om handhaving, maar ook om juist nu aandacht te blijven besteden aan de gelijke behandeling... niets voedt het wantrouwen meer als de gedachte dat er met twee maten wordt gemeten. Er is een samenleving nodig die er op uit is migranten te laten deelnemen aan het maatschappelijk leven. Dit vraagt om een open samenleving die het vermogen heeft zichzelf kritisch aan eigen normen te meten.

Vond ik het een makkelijk boek. Nee dat niet. Ik heb er echt mijn best voor moeten doen. Het is een flink boekwerk en hoewel de taal toegankelijk is, was het voor mij met name door de hoeveelheid toch af en toe zware kost. Het boek is zo uitgebreid gedocumenteerd wat betreft geschiedenis en vergelijkingen met andere landen dat ik door die gedeeltes wat sneller heen gelezen heb. En nog duizelde me het af en toe. Maar door het vuur, en ook vooral de betrokkenheid waarmee het geschreven is, met heel veel kennis van zaken vond ik het toch een zeer boeiend boek. Ook al was ik het niet altijd met hem eens, het zette me toch aan het denken. Een aanrader voor alle bestuurders van grote steden, en wat mij betreft ook voor betrokken burgers.

ISBN 9789023419747Paperback 476 pagina's | De Bezige Bij | oktober 2007

© Willeke, juni 2009

Lees de reacties op het forum, klik HIER