www.geertmak.nl

Grote verwachtingen in Europa 1999-2019
Geert Mak

Grote verwachtingen is het vervolg op het bekende boek In Europa dat vijftien jaar geleden verscheen. In dat boek deed Mak verslag van een reis die hij in 1999 door Europa had gemaakt. Het continent leek in 1999 op de drempel te staan van een nieuwe en succesvolle periode. De Sovjet-Unie was onttakeld, Duitsland was herenigd, de EU floreerde, de NAVO zorgde voor veiligheid.  De verwachtingen waren hooggespannen. Maar Grote verwachtingen laat zien hoe dat optimisme al snel omsloeg in frustratie en teleurstelling. In de voorbije twintig jaar werd Europa geteisterd door de ene crisis na de andere.

Het verhaal begint naar mijn smaak wat springerig en opsommatig. Maar dan komt Mak op stoom. In prachtig geschreven hoofdstukken bespreekt hij de invoering van de euro, de gevolgen van de aanslag op de Twin Towers, de financiële crisis, de bankencrisis, de Griekse crisis, de immigratiecrisis, de spanningen binnen de EU tussen Oost en West, Noord en Zuid.

Af en toe worden deze hoofdstukken onderbroken door beschouwingen van meer persoonlijke aard. Een mooi hoofdstuk over Friesland en de perikelen over Leeuwarden als culturele hoofdstad van Europa (2018). Schrijnende passages over de gevolgen van de klimaatcrisis voor de boeren in Friesland. Dan weer lezen we over gesprekken met bijvoorbeeld de Poolse schrijfster Anna Bikont, die het antisemitisme in Polen beschreef, of met de Hongaar György Konrád, dissident onder de communisten en weer dissident toen Viktor Orbán aan de macht kwam.

Mak heeft ontzettend veel informatie ondergebracht in dit boek. Heel veel daarvan heeft indertijd uitgebreid in kranten en tijdschriften gestaan. Toch is het boek meer dan een verzameling van nieuwsberichten. Mak brengt lijn aan in de gebeurtenissen, belicht achtergronden en voegt er zijn eigen commentaar aan toe.

Een kernpunt in dit boek is de opkomst van het populisme in Europa vanaf 1999. Jammer genoeg geeft Mak echter geen definitie van wat we onder populisme moeten verstaan. Het is ook lastig om van dit verschijnsel een goede typering te geven. Maar als je het achterwege laat, gaat het erop lijken dat Mak zelf uitmaakt wat onder populisme valt en wat niet. En er is niet alleen populisme, er is ook nog eens ‘rechts-populisme’ (blz. 100). Je verwacht dat er dan ook ‘links-populisme’ is, maar daar heeft Mak het niet over. Valt het Franse verbod op het dragen van een hoofddoek op scholen (blz. 102) ook onder populisme? Is een regering populistisch als ze de pensioenleeftijd verlaagt en gezinnen vanaf ieder tweede kind een toelage van honderdvijftig euro geeft, zoals op blz. 235 staat? Het gaat daar over de Poolse regering.

Op blz. 378 beschrijft Mak hoe de ‘populist Orbán’ inzake de immigratiecrisis tegenover de ‘gewetensvolle Merkel’ stond. Maar Mak geeft zelf duidelijk aan dat het besluit van Merkel om in 2015 de grenzen open te gooien faliekant is mislukt. In de kortste keren moest Duitsland de grenzen weer sluiten en deed Merkel een beroep op Europese leiders (die ze voorafgaand aan haar besluit niet had geconsulteerd of geïnformeerd) om de toestroom van vluchtelingen naar Duitsland te spreiden over de EU. Het valt te begrijpen dat regeringsleiders zo niet voor het blok gezet willen worden. De Franse president Hollande verklaarde dat hij verbijsterd was dat vluchtelingen zonder enige controle en registratie werden toegelaten (blz. 391).

Het was niet Orbán, maar Merkel die in 2010 verklaarde dat de multiculturele samenleving was mislukt. Ze werd daarin bijgevallen door de Engelse premier David Cameron, de Franse president Nicolas Sarkozy en in Nederland door de minister van buitenlandse zaken Maxime Verhagen. Mak vermeldt deze uitspraken, die toen veel aandacht trokken, niet in zijn boek. Hij vermeldt weer wel dat de stroom vluchtelingen een jaar later opdroogde ‘waarschijnlijk vooral dankzij de Hongaarse en Macedonische hekken” (blz. 395).

In de laatste alinea’s van het boek komt het thema van immigratie weer aan de orde in een gesprek dat Mak met György Konrád voerde: “Het is niet de beste oplossing om uit schuldgevoel opeens de grenzen open te gooien. … Europa moet voorzichtig omgaan met de eigen cultuur. Na de grote uitsluiting [de Shoah, H.] moet nu niet de grote insluiting plaatsvinden. … We moeten niet blind zijn voor de verschillen.”

Het lijkt er op dat Mak zich wel in deze woorden kan vinden en dan geeft hij op de laatste bladzijde van zijn boek nog een stevig statement mee aan de lezer. Maar dan spreekt hij zichzelf ook tegen als hij elders in zijn boek dit soort opvattingen ‘populistisch’ noemt.

Maar goed, een boek als dit nodigt natuurlijk naast instemming af en toe ook uit tot tegenspraak. Mak heeft zich weer laten kennen als een begenadigd schrijver, met een enorme kennis van zaken, een vakman die zijn oeuvre met dit boek weer heeft verrijkt. Nog een kleinigheid: op blz. 474 wordt Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO, voor een Zweed aangezien. Hij is echter een Noor.

Graag geef ik dit boek een welgemeende aanbeveling mee.

Geert Mak (1946) is journalist en schrijver. Hij woont afwisselend in Amsterdam en in Jorwerd.

ISBN 9789045039770 | Uitgeverij Atlas Contact | Paperback | Omvang 557 blz. | november 2019

© Henk Hofman, 27 november 2019

Lees de reacties op het Forum en/of reageer. Klik HIER

Grote verwachtingen
In Europa 1999 – 2019
Geert Mak

 
'Europa is zoekend, verdeeld en verzwakt': deze constatering van Geert Mak in de inleiding op zijn nieuwe boek vat de laatste 20 jaar van ons continent treffend samen.

Dit boek is het vervolg op 'In Europa' waarvan in ons land een half miljoen exemplaren is verkocht. Ook voor dit boek heeft Mak zich grondig voorbereid en veel tijd en energie in dit boek gestoken. Hij heeft enorm veel gereisd en heeft daarbij heel Europa doorkruist. Onderweg ontmoette hij onnoemelijk veel mensen die hem het nodige leren over wat politieke en economische ontwikkelingen voor hen betekenen. Mak weet de sfeer steeds goed te tekenen en kan situaties en hun impact op mensen levendig schilderen. De lezer voelt zich op deze manier betrokken bij de gebeurtenissen.

Evenals in 'In Europa' weet Mak ook nu weer de grote geschiedenis, die zich in onze beleving vaak ver(der) van huis afspeelt, dichtbij te brengen door deze in bepaalde plaatsen te lokaliseren. Zo krijgt de vaak wat abstracte geschiedenis die zich in hogere regionen afspeelt meer kleur op de wangen en blijkt meer met ons bestaan verweven te zijn dan wij vaak denken. Deze benadering wordt nog eens versterkt door de vele persoonlijke verhalen van mensen die grotere gebeurtenissen tot leven brengen. Wat er om ons heen gebeurt, krijgt zo deze een menselijk en daarmee ook herkenbaar gezicht. Mak verbindt dus ook in dit boek algemene feiten en grote lijnen met mensen en plaatsen.

Dit boek laat vooral zien dat van de euforie rond de milleniumwisseling niet veel meer over is. De toenmalige, vaak hoog gestemde verwachtingen zijn helaas meestal niet uitgekomen. Het geloof in de vooruitgang heeft in de afgelopen 20 jaar dan ook gevoelige en misschien wel onherstelbare klappen opgelopen. De EU heeft zijn aanvankelijke glans grotendeels verloren en is de binding met vele Europeanen – voorgoed? – kwijt.

De EU is aan verandering onderhevig en dat wordt in deze passage misschien wel het meest krachtig door de auteur samengevat: ‘Daardoor verschoof gaandeweg ook het zwaartepunt van het Europese project. In economische termen: van een sociale markteconomie (in de jaren zeventig en tachtig) via een kapitalistische markteconomie (in de jaren negentig) naar een neoliberaal en hypergeglobaliseerd systeem (vanaf de eeuwwisseling)’, pag. 41.

Mak schetst de ingrijpende gevolgen voor oosteuropese landen wanneer na de val van de Berlijnse Muur alle grenzen tussen oost en west in snel tempo betrekkelijk worden. Zij betalen voor de nieuwe vrijheid wel een hoge prijs.

De aanslagen van 9/11 veranderen het Europese debat: ‘Tegenstellingen die vroeger vooral als sociaaleconomisch werden gezien, kregen nu een sterk cultureel en zelfs raciaal karakter’, pag. 83.

Ook de oorlog tegen de Taliban, Saddam Hoessein en de bestrijding van terrorisme komen aan de orde. De oorlog in Irak verscherpt religieuze tegenstellingen en is een dankbare voedingsbodem voor rechtsextremisme. Talloze aanslagen in Europa voeden de angst voor moslim-extremisme.

De EU wordt uitgebreid met landen die daar eigenlijk nog niet helemaal rijp voor zijn. De veranderingen in deze landen zijn merkbaar: ‘Toch was de 19^e eeuw, in 1999 nog overal aanwezig, nu echt voorbij’, pag. 120.

Europa wordt geconfronteerd met enorme aantallen vluchtelingen. Lampedusa wordt een pijnlijk begrip. Mensen die onderweg op zee verdrinken zijn geen nieuws meer: ‘Het massale verdrinken van de armen uit Afrika werd in het 21^ste-eeuwse Europa zo normaal dat het vaak nauwelijks meer de media haalde’, pag. 134. Later komt de deal met Turkije ter sprake. Raak is hetgeen de directeur van de Griekse asieldienst zegt: ‘Als de acute crisis voorbij is, dan is solidariteit blijkbaar niet meer nodig, alles veert dan weer terug naar het nationale niveau’, pag. 401.

Treffend schildert Mak de sfeer in Brussel als het kloppend hart van de gigantische EU-organisatie. De EU is een ‘ondoorgrondelijk netwerk van natiestaten’, pag. 16. Deze constatering laat zien dat de EU ondanks alle gemeenschappelijke wetgeving nog steeds niet meer is dan een optelsom van afzonderlijke landen die allereerst hechten aan hun nationale zelfstandigheid en identiteit. Mensen beleven hun Europese burgerschap anders: ‘ze voelden zich niet meer een onderdeel van een groter geheel waarvoor ze, elk op een eigen manier, medeverantwoordelijk waren, maar zagen hun burgerschap in de eerste plaats als een aangeboren of verworven titel waaraan ze rechten konden ontlenen’, pag. 408.

De economische crisis en de val van banken brengen een grote bezuinigingsoperatie teweeg met alle gevolgen van dien: ‘een hoge werkloosheid, een lagere belastingopbrengst, een economie die wankelde op de rand van deflatie, een onherstelbare schade aan de publieke sector …. afnemend vertrouwen in de politiek’, pag. 199. Mak ziet als ‘het belangrijkste effect van de crisis: ‘de euro miste de kans om de dollar op te volgen als de standaardmunt voor de hele wereld’, pag. 204.

De ingrijpende problemen met Griekenland krijgen uiteraard ook alle aandacht en zetten het voortbestaan van de Eu en de euro onder zware druk. Merkel zegt hierover: ‘het einde van de euro is het einde van Europa’, pag. 260. Achteraf blijkt de uitspraak van een hoge EU-functionaris ‘We shall defend the euro, whatever it takes’ van doorslaggevende betekenis te zijn op een cruciaal moment. Het vertrouwen van burgers in de EU is echter wel onherroepelijk gedaald. Het populisme vindt een brede weerklank in vele landen.

De oorlog in Oekraïne en het Russische optreden komen ter sprake: ‘Voor het Kremlin was de plaats van Oekraïne in het toekomstige Europa een essentieel onderdeel van de machtsverhoudingen in de 21^ste eeuw, en het handelde navenant’, pag. 305. Ook de ramp met de MH17 krijgt aandacht.

Mooi is het hoofdstuk waarin Mak de huidige sfeer in Jorwert en Amsterdam tekent. Zijn constatering stemt niet vrolijk: ‘toch was de stad niet gelukkig’. Amsterdam zucht namelijk onder het toerisme. Opvallend is de kritische terugblik op het jaar waarin Leeuwarden zich culturele hoofdstad van Europa mocht noemen. Wie leest wat er achter de schermen allemaal speelde, wordt er helaas niet vrolijk van. Manipulatie speelt overal een veel te grote rol.
Scherp en met de nodige pijn tekent Mak de veranderingen van het Friese platteland op. De natuur verschraalt, er is sprake van ‘landschapspijn’.

Na 1950 is er wat het klimaat betreft sprake van wat genoemd wordt ‘The Great Accelaration’. Alles lijkt sindsdien in een stroomversnelling terecht te zijn gekomen die niet valt te stuiten of waar de politieke moed in elk geval ontbreekt om impopulaire maar noodzakelijke maatregelen te nemen.

Dit boek is een grootse terugblik maar nog geen historische balans. Daarvoor is alles te kort geleden en lopen bepaalde ontwikkelingen zoals Brexit nog door. Mak geeft goede uitleg van achtergronden die er rond de Brexit spelen zodat de lezer meer zicht krijgt op waar het uiteindelijk om gaat. De Brexit is een ‘ijkpunt van identiteit’ geworden waarbij het nationale gevoel belangrijk is.

Ook internationale gebeurtenissen als de laatste presidentsverkiezing in de VS komt ter sprake. Ontstellend is het beeld dat van Trump naar voren komt wat een wereldwijde negatieve uitstraling heeft op verhoudingen en gebeurtenissen. In het laatste hoofdstuk komen herinneringen aan de voormalige DDR naar voren.

Wie wil weten wat er allemaal speelde en nóg speelt, vindt in dit lijvige boek een betrouwbare en gedegen gids. Geen boek om zomaar even in één adem uit te lezen maar wel zeer toegankelijk en levendig geschreven.

ISBN 978 90 450 3977 0 | Paperback | 557 pagina’s | Atlas Contact Amsterdam

© Evert van der Veen, 13 november 2019

Lees de reacties op het forum en / of reageer, klik HIER

De Brug

Een goed idee van de CPNB om ook eens de steeds populairder wordende non-fictie literatuur via het Boekenweekgeschenk onder de aandacht te brengen. En wie komt dan meer in aanmerking voor het schrijven daarvan dan de succesvolle Geert Mak, die in de loop der jaren al vele prijzen mocht ontvangen voor zijn werk. Waaronder de Henriëtte Roland Holst prijs (Nederlandse literaire prijs, toegekend door de Maatschappij der Nederlandse letterkunde voor een werk dat "uitmunt door sociale bewogenheid en literair niveau", in de geest van de dichteres Henriëtte Roland Holst) voor Hoe God verdween uit Jorwerd, dat inmiddels in het Duits, Frans en Engels vertaald is. Een leuke aanvulling op het Boekenweekgeschenk is: Geert Mak Boekenweek CV, dat de Openbare Bibliotheken hun leden aanboden. Voor het eerst is het boekje bovendien in twee talen verschenen. Naast het Nederlands is dat het Turks. Het gaat dan ook over de Galatabrug brug in Instanbul en de mensen die daar proberen te overleven.
Ik ben nog nooit in Turkije geweest, dus ook niet op deze brug. Maar van mensen die daar wel waren hoor ik dat Geert Mak de situatie realistisch geschilderd heeft. Het is een bijzonder boekenweekgeschenk geworden. Ik vermoed dat hij er met veel plezier aan gewerkt heeft: als journalist, socioloog en historicus, als voormalig redacteur van de Groene Amsterdammer, die bezig hield met de stedelijke en immigrantenproblematiek en uiteraard als schrijver en mens. Het paste allemaal in zijn straatje.

Zoals de Eskimo’s vele soorten sneeuw onderscheiden, zo kent de gemeenschap op de brug vele soorten wind. Voor elk hoofdstuk heeft Mak er een als titel genomen: de Storm van de windmolens (in de nazomer) of de Storm van de merels (in de lente). En in deze hoofdstukken vertelt hij steeds over een ander aspect van de stad en de brug. Over de geschiedenis van de brug (dit exemplaar is al de zoveelste) en de geschiedenis van de stad. Over de samenleving op de brug en in de stad en over de omstandigheden waaronder de mensen op de brug hun inkomsten moeten proberen te vergaren. Wie er zolang bivakkeert en zich echt voor hun verhalen interesseert, krijgt ze te horen (via een tolk). Die van het lotenmeisje, de sigarettenjongens, de zolenman, de parfumverkoper, de boekhandelaar en de beste zakkenrollers van Europa. Ze praten vrij met je over familie en godsdienst. Over emancipatie, over eer, als je zo arm bent als een kerkrat. Over gezond verstand en de verleidingen van fundamentalisme en geweld. Over leven met de moed der wanhoop. En met de overtuiging, dat hun kinderen het beter zullen en moeten hebben: en dat lijkt te lukken, want velen ontzeggen zich alles om hun kinderen te laten studeren.
Een boeiend verhaal dat historische en sociologische aspecten te berde brengt, maar ook de vraag oproept: moet Turkije toetreden tot de Europese Gemeenschap? En dan realiseer je je als lezer, dat Turkije een gemêleerd land is, met moderne en conservatieve mensen, met verschillende culturen en religies. Dat de mensen op de brug net zo min model kunnen staan voor de Turken in Turkije, als de Turken die hier in Nederland wonen. Maar dat het zinnig is er serieus over na te denken. In de Geert Mak boekweek CV2007 zegt hij daarover:
“Op langere termijn heeft Turkije niet alleen Europa nodig, maar Europa ook Turkije. Het is voor Europa alleen al strategisch van levensbelang dat via Turkije een brug wordt geslagen naar het Midden-Oosten. Bovendien zal een modern Turkije binnen een paar decennia fungeren als een baken van modernisering in de Oosters-Islamitische wereld. Als we Turkije laten schieten is, aan de andere kant, de ellende niet te overzien. De kans is groot dat het land ten prooi valt aan fundamentalisme en dat het in deze gevoelige regio een ongeleid projectiel wordt”.
De Brug, in het Turks en het Nederlands, kan het symbolischer?

ISBN 978-90-5965-046-6 Den Haag, CPNB, 2007. Geb., 91 p.

© Librije, april 2007

Lees de reacties op het Leestafelforum en/of reageer, klik HIER