Reinier Pauw (1564-1636) en Amsterdam
De macht van een man en een stad
Menno Witteveen

Op de cover van dit boek staat een fraaie afbeelding: een kaart van Amsterdam uit 1612 (met links het wapen van de stad) voor een deel bedekt met het portret van Reinier Pauw in een ovale omlijsting. Het boek draait om Pauw die zijn machtsbasis in de stad had, terwijl Amsterdam zonder twijfel de machtigste en rijkste stad van de Republiek was. En op zijn beurt was de Republiek in de 17^e eeuw als handelsnatie een lange tijd een wereldmacht. Volgens de auteur van dit boek was Pauw een ondernemer zonder weerga, kan men hem zien als de derde grondlegger van de staat (na Maurits en Oldenbarnevelt), maar werd hij wel gedreven door eigenbelang.
Reinier Pauw organiseerde de eerste expedities naar Oost-Indië, stond aan de wieg van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en werd achtmaal verkozen tot burgemeester.

Pauw speelde ook een belangrijke rol in de godsdienstige twisten tussen remonstranten en contraremonstranten, die tijdens het Twaalfjarige Bestand (1609-1621) bijna uitliepen op een burgeroorlog. Nadat Oldenbarnevelt op last van Maurits gevangen was genomen, maakte Pauw deel uit van een rechtbank die de in ’s lands dienst vergrijsde raadpensionaris in ‘een schijnproces’ ter dood veroordeelde.
Het kan niet anders of een man van deze statuur krijgt ook veel vijanden. Dat kwam tot uiting in 1622 toen bij de burgemeestersverkiezingen Pauw en zijn aanhang alle burgemeestersposten verloren. Tot zijn dood in 1636 leefde Pauw in de schaduw van de macht, geliefd bij zijn geestverwanten, gehaat bij zijn tegenstanders.

Uit dit boek rijst niet het beeld op van een sympathieke man. Pauw zou hard, onbuigzaam, opvliegend en onaangenaam in de omgang zijn geweest. Menno Witteveen laat ook wel in zijn stijl van schrijven merken dat hij niet veel op heeft met de contraremonstranten en hun predikanten. Die hielden ‘donderpreken’, ‘fulmineerden’, ‘zweepten op’, ‘verketterden’, maakten zich schuldig aan ‘agitatie’. In werkelijk werd van beide kanten het conflict op het scherp van de snede uitgevochten. In 1617 heeft Oldenbarnevelt met zijn zogenaamde Scherpe Resolutie Maurits bijna gedwongen om op te treden, want zijn positie als opperbevelhebber van het leger kwam in gevaar. Oldenbarnevelt creëerde een leger waar Maurits geen zeggenschap over had, en dat terwijl het Bestand afliep waarna de oorlog met Spanje hervat zou worden.

Was het proces tegen Oldenbarnevelt inderdaad een schijnvertoning? De Utrechtse hoogleraar prof. J.C. Boogman schreef daar een mooi essay over. Hoewel Witteveen zeer veel bronnen heeft geraadpleegd, staat dit essay niet in zijn literatuurlijst.  De conclusie van Boogman: “Van een gerechtelijke moord kan stellig niet worden gesproken. Dat neemt niet weg dat het harde vonnis ons rechtsgevoel allerminst bevredigt” (De terechtstelling van Johan van Oldenbarnevelt, blz. 89. Te vinden in: Van Spel en Spelers. Verspreide opstellen, 1982, ’s-Gravenhage).

Van recenter datum is het boek van W. Uitterhoeve, dat Witteveen wel noemt in zijn literatuurlijst. Uitterhoeve concludeert dat het niet een vooropgezet en vaststaand doel van de rechtbank was om Oldenbarnevelt de doodstraf te geven. “Een gerechtelijke moord was het toch niet” (Wilfried Uitterhoeve, De zaak Oldenbarnevelt. Val, proces en executie, blz. 184). Wel noteert hij dat het doodvonnis ‘buiten proportie’ was.

Misschien heeft Henk Nellen, de biograaf van Hugo de Groot het juiste perspectief op deze zaak. Hij wijst erop dat de wetgeving in de jonge Republiek nog niet uitgekristalliseerd was, zodat er veel ruimte was voor eigen interpretatie. Zo valt het gelijk in de argumentatie over het proces niet zonder meer aan één van de partijen toe te wijzen (Henk Nellen, Hugo de Groot. Een leven in strijd om de vrede, 1583-1645, blz. 249).

Een mooie beschouwing over dit geruchtmakende proces is te lezen in S. Groenveld: De Tachtigjarige Oorlog. Opstand en consolidatie in de Nederlanden, blz. 218-220). Hier worden de juridische, politieke en morele implicaties tegen elkaar afgewogen.

Op blz. 195 schrijft Witteveen dat de Franse delegatie op de Synode van Dordrecht (1618-1619) wellicht sympathie voor de remonstranten had kunnen opbrengen. Zij ontbraken omdat de koning geen toestemming had gegeven om af te reizen naar Dordrecht. Juist de Franse Hugenoten stonden echter het dichtste bij het standpunt van de contraremonstranten. In 1620 hebben de Hugenoten op de Synode van Alès de uitspraken en het vonnis van de Dordtse Synode ‘volledig onderschreven’ (VU-hoogleraar Fred van Lieburg, Synodestad. Dordrecht 1618-1619, blz. 267). Afgevaardigden van de Anglicaanse Kerk, Lutherse afgevaardigden en een Zwitserse delegatie hadden dat al eerder op de synode zelf gedaan. Daarmee was in de jaren 1618-1620 door het internationale protestantisme het remonstrantisme veroordeeld als een afwijking van de principes van de Reformatie.

Witteveen schreef een mooi boek. Eigenlijk overstijgt het de begrenzing van een biografie en geeft hij een tijdsbeeld van Amsterdam en de Republiek in de decennia rond 1600. Het zijn merendeels prachtig geschreven hoofdstukken. De hoofdstukken die over de godsdienstige troebelen gaan konden wat mij betreft wat minder vooringenomen geschreven zijn.
Het boek is mooi uitgegeven met veel afbeeldingen, en de meeste daarvan in kleur. Over Reinier Pauw is bij mijn weten niet eerder een biografie verschenen.

Menno Witteveen is historicus en ondernemer. Een mooie combinatie, die hem heel geschikt maakt voor een studie over Reinier Pauw. Witteveen promoveerde op Antonio van Diemen en de opkomst van de VOC in Azië. In het dagelijks leven is hij werkzaam als investeerder binnen de maatschap Koopman & Witteveen. Hij is medeoprichter en managing partner van het Dutch Infrastructure Fund.
De uitgever heeft veel aandacht besteed aan een mooie vormgeving. In het colofon worden de namen genoemd. Mijke Wondergem (ontwerp omslag en binnenwerk), Peter Tychon (verzorging binnenwerk) en Sytze van der Veen (als redacteur). Een compliment aan auteur, uitgever en deze medewerkers is hier wel op zijn plaats.

ISBN 9789024446803 | Hardcover | Omvang 271 blz. | Uitgeverij Boom Amsterdam | april 2022

© Henk Hofman, 14 juli 2022

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.