https://jabikveenbaas.nl

Odysseus’ onvoltooide reis
De ontwikkeling van een mythische held in de westerse literatuur
Jabik Veenbaas

Op de omslag van dit boek prijkt een prachtig schilderij van Max Beckmann uit 1943: Odysseus en Kalypso. De godin buigt zich in overgave toe naar Odysseus die achteroverligt, de handen achter het hoofd gevouwen. Kalypso belooft Odysseus onsterfelijkheid en eeuwige jeugd als hij bij haar zal blijven. Kalypso heeft haar linkerhand in de oksel van Odysseus gelegd en de andere op zijn hart. Maar de schilder laat ons zien dat Odysseus niet op haar avances zal ingaan. De held ligt er ongeïnteresseerd bij. Zijn gezicht is uitdrukkingsloos, afwezig kijkt hij langs Kalypso heen de verte in. Om zijn benen kronkelt zich een slang, symbool voor de verleiding. Odysseus geeft niet toe aan die verleiding. Hij verlangt naar zijn vaderland, zijn vrouw Penelope en hun kind. Hij kiest voor het aardse bestaan en een leven met Penelope, de vrouw met wie hij oud wil worden.

Dit schilderij geeft uitstekend aan waar het boek over gaat. Odysseus is een held van bovenmenselijke proporties, maar kiest ervoor om mens te blijven. Zijn belevenissen lenen zich voor spannende vertellingen in het onderwijs. Odysseus verzint de list met het houten paard waardoor Troje wordt ingenomen (in 1590 nagebootst door prins Maurits bij de inname van Breda. Het paard is hier een turfschip). Hij weet de cycloop Polyfemos onschadelijk te maken door hem van zijn ene oog te beroven. De verleidelijke zang van de Sirenen weerstaat hij door zijn mannen de oren dicht te laten stoppen en zichzelf aan de mast vast te binden. Prachtige verhalen, waar ook jonge kinderen geboeid naar luisteren.

De avonturen van Odysseus hebben de aandacht getrokken van schrijvers (Dante, Shakespeare, James Joyce), filosofen (Nietzsche), psychiaters (Freud en Jung) componisten (Monteverdi) en filmregisseurs (Stanley Kubrick).

De schrijver van dit boek, Jabik Veenbaas, laat zien hoe verschillend de perceptie van Odysseus in de loop der eeuwen in de literatuur is geweest. Vergilius ziet hem als een vijand van de voorvaders van de Romeinen. Dante plaatst hem als bedrieger in de achtste verdieping van de hel. Joost van den Vondel schildert hem af als een doortrapte intrigant. James Joyce ziet in hem een genotzuchtige flaneur.
Waardering en bewondering worden afgewisseld door afkeer en vergruizing.

Veenbaas vraagt zich af of er ooit een einde aan de reis van Odysseus zal komen. In de film van Stanley Kubrick, A Space Odyssey, is de hoofdpersoon het prototype van de ontdekkingsreiziger, die uitgezonden wordt op een geheimzinnige ruimtemissie. Door onbekende buitenaardse machten wordt hij opgenomen in een hoger bewustzijnsniveau. De ruimtereiziger wordt een onsterfelijke god, maar zonder dat hij daarvoor kon kiezen.

Veenbaas beschrijft hoe Odysseus met zijn afwijzen van de onsterfelijkheid de ideale mens werd, de voorbode van de moderne, seculiere mens (blz. 185). Odysseus kiest bewust voor het aardse leven en neemt zijn lot in eigen hand. Daarmee maakt de mens zichzelf tot zijn eigen maatstaf (blz. 148 en 149). De mens slaat zich door het leven heen, zonder goddelijke bijstand, vertrouwend op zijn verstand, zijn rede.

Veenbaas schreef met groot vakmanschap een prachtig boek over een held uit een mythisch verleden die de wisselvalligheden van het leven met zijn vernuft het hoofd bood. Onze westerse beschaving weerspiegelt zich in het verhaal van Odysseus. Zijn schranderheid en doorzettingsvermogen zijn een bron van inspiratie om een uitweg te vinden daar waar alle wegen doodlopen. De mensheid lijkt opnieuw op zo’n dood punt af te koersen en zal al zijn talenten moeten benutten om een ramp af te wenden.

De Griekse mythologie wemelt van de namen. Daarom is het handig dat in het register bij veel namen een korte uitleg van het personage wordt gegeven.

Jabik Veenbaas is schrijver, filosoof, dichter en vertaler. Dat zijn kwalificaties die hem zeer geschikt maken om dit onderwerp voor zijn lezers te behandelen. Hij publiceerde tot nog toe acht dichtbundels. In 2013 verscheen het veelgeprezen De Verlichting als kraamkamer. Ook dit boek is een aanrader.

ISBN 9789046827796 | Paperback | Omvang 207 pagina’s | Uitgeverij Nieuw Amsterdam | januari 2021

© Henk Hofman, 18 januari 2021

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.