De Holocaust
Een onvoltooide geschiedenis
Dan Stone

Ondanks een overvloed aan literatuur over de Holocaust zijn er nog altijd aspecten aan de Holocaust die onderbelicht zijn gebleven.
Dan Stone legt in dit boek de nadruk op de hoge mate van collaboratie in Europa met de nazi’s. De Holocaust was zeker een Duits project, maar kon een ‘succes’ worden doordat overal in Europa meer dan voldoende medestanders werden gevonden om Europa “Judenfrei’ te maken.

“De genocide op de Joden zou zonder brede steun binnen en buiten Europa nooit zo totaal en gruwelijk zijn geweest. Historici weten dit al langer, maar de ware reikwijdte van de collaboratie wordt door de ene na de andere regering op het continent weggemoffeld” (blz. 12).

In de jaren rond de Tweede Wereldoorlog kwam antisemitisme dus in heel Europa voor. In hun eentje hadden de Duitsers deze misdaad van continentale omvang nooit ten uitvoer kunnen brengen. De omvang van de moordpartijen en de bereidwillige medewerking van zovelen in Europa maakt Europa medeverantwoordelijk.

Een tweede punt waar Stone de aandacht op vestigt, betreft de aard van de uitroeiing. Het concept van industriële genocide voldoet niet. Bijna de helft van de slachtoffers stierven niet in een vernietigingskamp, maar door uithongering in de getto’s of ze werden geëxecuteerd. Volgens Stone waren de gaskamers zelf ook geen toonbeeld van technologische efficiëntie.

“De slachtoffers ervoeren er een gruwelijke doodsstrijd, en dat na te zijn opgejaagd en in veewagens te zijn gepropt, zodat velen al krankzinnig waren geworden nog voordat ze de gaskamer zelf in werden gedreven” (blz. 13).

Het derde aspect dat Stone uitvoerig beschrijft zijn de denkstappen in het proces dat geleid heeft tot de Holocaust. De Endlösung was niet het resultaat van een enkele beslissing die al ver voor het uitbreken van de oorlog zou zijn genomen. Pas als er geen bezwaar werd gemaakt tegen een relatief kleine stap werd een vervolgstap gezet. Zo maakten de nazi’s de geesten rijp voor een definitieve ‘oplossing’. Het meest duivelse is misschien nog wel dat de nazi’s hun slachtoffers dwongen om mee te werken aan hun eigen ondergang. In de getto’s waren Joodse Raden ingesteld en rukte Joodse politie kinderen weg bij hun moeders. In de vernietigingskampen deden Joodse gevangenen in zogeheten Sondercommando’s het vreselijke werk onder toeziend oog van Duitse bewakers.

Het vierde aspect waar Stone aandacht aan geeft, is de behandeling van overlevenden van de Holocaust na 1945. Deze mensen hadden geen huis en geen familie meer. Hun gemeenschap was vernietigd en in hun thuisland waren ze niet welkom. Jarenlang bleven deze Joodse overlevenden noodgedwongen hangen in kampen uitgerekend in Duitsland en Oostenrijk. De oorlog was afgelopen, maar zij waren nog steeds niet vrij.

Het vijfde aspect dat in dit boek onderzocht wordt, is de uniciteit van de Holocaust. Kun je de Holocaust op één lijn stellen met bijvoorbeeld de Goelag in de jaren van Stalins schrikbewind? Of met de gruwel van de slavernij? Het zijn ‘gevaarlijke vergelijkingen’ vindt Dan Stone (blz. 262). Er zit aan de Holocaust altijd wel een aspect waarmee het zich onderscheidt van andere gruwelen. Zo slaagden de nazi’s erin om Joden te veranderen in de objecten die werden weergegeven in de nazipropaganda: ongedierte, vol luizen, verwilderd, levend in hun eigen vuil, beesten. Joden waren geen medemens meer, het waren ‘onmensen’ geworden.

Het zijn allemaal belangwekkende thema’s. Vooral op het eerste punt wordt veel nadruk gelegd. Lang is er gesproken in termen van een Duitse schuld. Duitsland ontweek die grote verantwoordelijkheid ook niet, maar liep voorop om zichzelf aan te klagen. Maar Stone laat overtuigend zien hoe het antisemitisme in heel Europa wortel had geschoten en er buiten Duitsland meer dan genoeg handlangers waren die de Duitsers van harte steunden in hun uitroeiingsproject. Dit verklaart het herlevend antisemitisme zeventig jaar na afloop van de Tweede Wereldoorlog. Alle jaarlijkse herdenkingen, de vele monumenten en de educatieve programma’s voor de jeugd hebben niet kunnen voorkomen dat het antisemitisme opnieuw springlevend is. Daarom is de ondertitel ook goed gekozen: antisemitisme is niet voorbij, het is opnieuw bovengronds gekomen.

Dit boek bevat een indringende waarschuwing. Mensen vergeten snel, zijn geneigd de ogen te sluiten voor het leed dat anderen overkomt en focussen op hun eigen vermeende grieven. Dan kan het gemakkelijk ontsporen. “Het is heel opmerkelijk dat gewone mensen snel en met ogenschijnlijk gemak moordenaars werden” (bl. 138). En het gaat niet alleen om daders, maar ook om omstanders die toekijken bij een moordpartij op straat.

“Het gedrag van de aanwezige vrouwen en kinderen was ongelofelijk. Nadat iedere man was gedood begonnen ze te klappen en te zingen” (blz. 140).

De schrijver concludeert dat er massa’s moordenaars, miljoenen plunderaars en miljoenen toekijkers zijn geweest. Het gaat hier over Europeanen en ons directe voorgeslacht. Zal de huidige generatie het er beter van afbrengen?

Het boek leest niet zo gemakkelijk. Er komen veel lange en ingewikkelde zinconstructies in voor. Desniettemin is dit een verontrustend boek dat veel lezers verdient. Want, herhaalt de auteur, de Holocaust gaat heel Europa aan en legt de kwetsbaarheid van de rechtsstaat bloot (blz. 262).

Dan Stone is hoogleraar moderne geschiedenis en directeur van het Holocaust Research Institute. Hij schreef meerdere boeken en talrijke artikelen over de Holocaust. Naast het notenapparaat, de bibliografie en het register, zijn er ook zes kaarten in het boek opgenomen en drie afbeeldingen. De vertaling is van Marianne Kerkhof, Marjolein Meinderts en Jonas de Vries.

ISBN 9789045046273 | Hardcover | Omvang 350 blz. | Uitgeverij Atlas Contact |september 2023

© Henk Hofman, 28 november 2023

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.