Frans Masereel
Reizen in het land van de Sovjets
Samuel Dégardin en Tatiana Trankvillitskaïa

Frans Masereel (1899-1972) was een sociaal bewogen, communistisch grafisch kunstenaar, die in 1935 en 1936 naar de Sovjet-Unie reisde en in 1958 in China uitgenodigd werd. In 1936 ontmoette hij zelfs Stalin tijdens de afscheidsplechtigheid van Gorki. Hij tekende anti-oorlogsprenten, beeldromans en illustreerde boeken van bekende auteurs zoals Stefan Zweig, Victor Hugo, Tolstoi, Thomas Mann, Hemingway etc. Zijn werken werden overal tentoongesteld. In 1933 werden ze verboden in Duitsland, waar hij de meeste klanten had: zijn werken werden er uit de musea en bibliotheken verwijderd. Na de oorlog werd hij er weer geherwaardeerd.

Dit boek is een mooi eresaluut aan één van de belangrijkste en veelzijdigste kunstenaars van de eerste helft van de 20ste eeuw. De auteurs mochten als eersten de verslagen onderzoeken die in Moskouse archieven zitten en ze onderzochten ook zijn briefwisseling met de Sovjet-autoriteiten in de archieven van Belvès (nabij Bordeaux).

In de jaren 30 nodigden de Sovjet-autoriteiten graag linkse, vooral Franse kunstenaars uit om de verwezenlijkingen van het socialisme te komen bewonderen. Tegelijk vroegen vele linkse kunstenaars zelf zo’n reis aan, vaak zonder succes. Na de processen van 1936 trokken minder kunstenaars naar Moskou, maar Masereel bleef de SU trouw.
De eerste Rus met wie hij in 1904 kennismaakte, was Pjotr Kropotkin (1842-1921), een veelzijdig geleerde, hier vooral bekend als revolutionair anarchist en voorstander van onteigening en collectivisatie (p. 29). Nadien ontmoette Masereel in Genève ook Lenin en Anatoli Loenatsjarski, de latere minister van onderwijs, nog vóór de revolutie. Na de oorlog ontmoette hij in Parijs Ilja Ehrenburg, schrijver en vaste correspondent voor de Izvestia.

Vanaf de jaren 20 verschenen er, dank zij Loenartsjarski, artikelen over Masereel in de Sovjetpers. In 1925 bood minister van onderwijs Loenatsjarski hem zelfs de functie aan van docent aan de School voor Schone Kunsten in Moskou, maar Masereel ging er niet op in.
In 1926 werd Masereel gevraagd om in Moskou deel te nemen aan een tentoonstelling van Westerse revolutionaire kunst. 30 werken werden er naartoe gestuurd. In 1927, 1928 en 1930 werden opnieuw werken van hem tentoongesteld in Moskou en ook in Oekraïne, toen onderdeel van de Sovjet-Unie.
In 1930 wou hij al naar Moskou reizen, maar hij kreeg geen visum van België, wellicht omdat hij tijdens WO I naar Zwitserland was gevlucht.
In 1935 mocht hij eindelijk naar de SU en nog wel op uitnodiging, dus gratis. Hij vertelt  en toont op tekeningen dat Moskou iets buiten de kern toen een groot dorp was, waar varkens en kippen op straat liepen (p. 51). Op de tentoonstelling van zijn werken ontmoette hij o.a. Sergej Tretjakov, dichter en vertaler van Bertolt Brecht, die daar als banneling leefde. In 1937 was Tretjakov helaas één van de honderdduizenden slachtoffers van de zuiveringen en werd hij geëxecuteerd (p. 68).

Masereel bezocht ook Oekraïne (Kiev, Charkov, Odessa), zonder op de hoogte te zijn van de Holodomor die aan ca. 5 miljoen Oekraïners het leven had gekost. Zijn werken werden ook tentoongesteld in Tbilisi (Georgië) en Jerevan (Armenië), maar daar ging hij niet naartoe. Hij reisde terug naar Parijs als nog meer overtuigd pacifist en antifascist.

In 1936 reisde hij opnieuw naar de Sovjet-Unie, voor drie maanden. Zijn eerste bezoek was aan de pas overleden Maksim Gorki, in aanwezigheid van Stalin, die veel indruk op hem maakte. Op zijn rondreis bezocht hij o.m. Azerbeidzjan, Oekraïne en Georgië. Terug in Moskou ontmoette hij o.a. Bertolt Brecht en ook belangrijke Sovjet-functionarissen, aan wie hij zei dat hij weinig achting had voor de Sovjet-schilderkunst en het socialistisch realisme (p. 93). Vol enthousiasme verliet hij de SU.

André Gide daarentegen toonde zich zeer ontgoocheld in zijn “Retour de l’URSS”. Masereel was aangedaan door dat boek (p. 94 en 97). Hij bleef de SU trouw, ondanks de zuiveringsprocessen waarvan hij in 1937 op de hoogte was. Hij wou toen een tentoonstelling van Russische kunst organiseren in Brussel en Parijs, maar de kunstwerken werden niet geleverd. Contacten met buitenlanders werden vanaf 1936 steeds meer verboden en vele leden van de organisaties met wie Masereel correspondeerde, reageerden niet meer: enkelen onder hen waren opgepakt en geëxecuteerd (p. 105).

De auteurs maken dan een sprong van 1937 naar 1958. Toen vloog Masereel via Moskou naar China, op uitnodiging van de Chinese regering. Hij herkende Moskou niet meer, zo fel was het veranderd (p. 102-104). Hij was nog altijd even enthousiast over de idealen van vrede en broederschap van de Russische revolutie. Hier eindigt het boek plots: zijn werken werden tentoongesteld in Peking, Shanghai en Wuhan. Maar we vernemen helaas niet welke indrukken hij had van China.

Beoordeling
Dit is een bijzonder mooi en boeiend boek, een eresaluut aan een belangrijk revolutionair schilder-graficus, die vooral in de jaren 20-30 veel succes kende in de SU en rond 1958 in China. Momenteel wordt zijn werk tentoongesteld in Aarschot.
De auteurs zijn bijzonder deskundig en veel kritischer dan Masereel zelf. Ze hebben ook veel Russische bronnen geraadpleegd, die netjes opgesomd worden. Het boek is rijkelijk voorzien van mooie tekeningen van Masereel. Eén detail: bij de kaart van het Vijfjarenplan (p. 7) ontbreekt het jaartal. Ze komt uit een boek van 1932 (‘La Russie au travail’) en ze was allicht van vóór 1930, want in Oekraïne is de landbouw nog niet gecollectiviseerd.
En op p. 24 staat één drukfoutje: Vorm i.p.v. Vorms.

ISBN 978-94-616-1736-1 | 127 pagina’s, foto’s, kaart, noten, bronnen, bibliografie, index | Uitgeverij Snoeck, Gent, mei 2022
Vertaling door Martine Wezenbeek

© Jef Abbeel, 15 juni 2023

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER