Wat is echte democratie?
Jan-Werner Múller

Onlangs besprak ik voor Leestafel een boek van Minouche Shafik: “Samen. Een nieuw sociaal contract voor de 21 eeuw”. Jan-Werner Müller heeft een vergelijkbaar startpunt als Shafik: In heel veel landen zijn burgers bezorgd over hun toekomst en hebben zij het gevoel dat er niet naar hen geluisterd wordt. ‘De redenen dat alom het gevoel heerst dat er een crisis gaande is, lijken voor de hand te liggen: het aantal autoritaire regimes groeit en binnen democratieën neemt onvrede met het politieke bedrijf toe’ (blz. 7).

Daar waar Shafik met voorstellen komt voor een nieuw sociaal contract op het gebied van onderwijs, kinderopvang, gezondheid, zorg voor ouderen e.d. richt Müller zich vooral op democratische instituties die onder grote druk staan.
Hoe begrijpelijk de onvrede over het democratisch functioneren ook kan zijn, zorgelijk is het wel. Churchill zei het al dat een democratie de minst slechte optie is. Een perfecte regeringsvorm bestaat niet, maar met het alternatief op een democratie is de burger altijd slechter af. Kijk maar naar de landen die door populisten en autocraten bestuurd worden.

In een scherpzinnig betoog gaat Müller de kwetsbare plekken van de moderne democratie langs en bespreekt hij aanpassingen om het systeem weer wendbaar en werkbaar te krijgen. Volgens Müller is een democratie het beste in staat om overheersing te voorkomen en mensen kansen te bieden gezamenlijk een behoorlijk leven te leiden. Daar heeft hij, denk ik, helemaal gelijk in. Al sluit dit niet uit dat ook een democratie een politiek van agressie, kolonialisme en imperialisme kan voeren. We zien dat al bij de oudste democratische samenleving van onze geschiedenis, namelijk de Atheense. En in het 19^de eeuwse Engeland dat zonder al te veel scrupules een wereldrijk opbouwde. Of het 20^e eeuwse symbool van de vrije wereld, de Verenigde Staten, dat Europa bevrijdde van Jodenhater Hitler, terwijl thuis negers gelyncht werden.

Maar het immense verschil met een autocratie is het zelfreinigend vermogen van een democratie. Langs de weg van het vrije debat en vrije verkiezingen kan een democratie zichzelf hervormen. Een autocraat moet aan de macht zien te blijven tot aan zijn dood en altijd bang zijn voor een complot of een moordaanslag. Stalin was de architect van een permanente terreur, maar dat sloeg als een boemerang op hem terug. Hij werd een paranoïde figuur die niemand kon vertrouwen.

Müller bespreekt een veelheid aan thema’s: loten (zoals in het Oude Athene) in plaats van kiezen, referenda, de wereldwijde demografische terugval als gevolg van de scherpe daling van het geboortecijfer, de verschuivende etnische samenstelling van samenlevingen als gevolg van immigratie, de invloed van sociale media op het democratische proces, de noodzaak van professionele nieuwsgaring.

Het is heel interessant om de beschouwingen van Müller te volgen. Tegelijk blijft de materie ook iets ongrijpbaars houden. Moet je populisme verbinden aan rechts? In Nederland beschouwde D66 het referendum als een kroonjuweel. Maar het was D66 dat het referendum afschafte, nadat twee keer was gebleken dat het volk anders stemde dan was verwacht. Rechts-populisten willen doen geloven dat niet alle burgers deel uitmaken van het volk, schrijft Müller op blz. 63. Dat is zo. Je kunt bijvoorbeeld aan immigranten denken. Maar in Finland staat een kamerlid voor de rechter omdat ze verklaard heeft op grond van de Bijbel tegen het homohuwelijk te zijn. Dat is een opvatting waarvoor ze zes jaar cel kan krijgen. Sluiten hier ‘links-populisten’ een mening uit? Dwang en onverdraagzaamheid komen volgens mij voor zowel bij rechts als bij links.

'Een democratie is niet voor bange mensen'. Alweer een opmerking van Churchill. Alle burgers horen in een democratie fundamentele politieke gelijkheid te hebben. Dat wil zeggen dat minderheden gerespecteerd moeten worden en meningen vrij verkondigd moeten kunnen worden. Ook in een democratie bestaat het gevaar dat een meerderheid via wetgeving zijn ideologie aan de hele samenleving oplegt. Terecht merkt Müller op dat een democratie ruimte moet creëren en zo min mogelijk moet beperken. De harde ondergrens is het gebruik van geweld en het beramen van plannen om het democratische bestel met geweld omver te werpen. Verschil van inzicht mag er zijn, schrijft Müller, maar dat mag niet leiden tot respectloosheid (blz. 66).

Een wezenskenmerk van een democratie is de mogelijkheid voor burgers om bij verkiezingen andere leiders te kiezen en daarmee voor een ander beleid. Daarover zal geen verschil van mening bestaan. Maar, zo kan men zich afvragen: in hoeverre passen daarbij de vele demonstraties van onze tijd die vaak op een confrontatie met de politie uitlopen? En de veelheid aan actiegroepen die via de rechter ander beleid weten af te dwingen? Wordt beleid nu via de stembus bepaald of afgedwongen via demonstraties en actiegroepen?

Weer gaf Nieuw Amsterdam een spraakmakend boek uit. Müller maakt duidelijk dat een democratie nauw verbonden is aan het relativisme: mensen zien de wereld op verschillende manieren en streven verschillende doelen na. Die pluriformiteit moet binnen een democratie blijven bestaan. Het gaat er bij vrije verkiezingen niet om de waarheid te vinden, maar om de vraag welke groep de kans krijgt om een stempel op het beleid te zetten. Bij de volgende verkiezingen is er opnieuw de kans om een ander beleid met andere leiders op te tuigen. Daarin komt het democratisch besef tot uitdrukking dat anderen ook wel eens gelijk kunnen hebben en de stembus geeft ze de kans om ook aan de beurt te komen. Het geeft aan het democratische bestel een ‘onzekerheid’, die een autocratie niet kent, want daar is men overtuigd van het eigen gelijk. Onzekerheid over de stembusuitslag is in een democratie een waardevol goed!

Jan-Werner Müller is hoogleraar aan Princeton University, en schrijft regelmatig over actuele vraagstukken in onder meer The New York Times, The Guardian en Foreign Affairs.

ISBN 9789046828410 | Paperback | Uitgeverij Nieuw Amsterdam | Omvang: 272 blz. | mei 2021
Vertaald door Hans E. Van Riemsdijk

© Henk Hofman, 2 juni 2021

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER.