Wittgensteins wereld
Erik Bindervoet en Saskia Pfaeltzer (ill)

Ludwig Wittgenstein (1889-1951) staat niet bekend als een toegankelijke denker. Toen in 1922 zijn hoofdwerk Tractatus Logico-Philosophicus over de relatie tussen taal, denken en werkelijkheid verscheen, werd dit boek als onbegrijpelijk en onverkoopbaar ervaren. Taal zou de logica van de wereld weerspiegelen. Later in zijn leven draait Wittgenstein dit concept om. Taal is niet de bron van de logica, maar logica vormt de taal. Als ik het goed begrepen heb, want op de achterflap van dit boek wordt het denken van Wittgenstein raak getypeerd als invloedrijk maar ongrijpbaar.

Dit boek is de neerslag van een verrassend gesprek tussen de jonge en de oude Wittgenstein met andere denkers, zoals Bertrand Russell, Friedrich Nietzsche, Karl Popper, Arthur Schopenhauer, Sigmund Freud, John Maynard Keynes en vele anderen. Erik Bindervoet spreidt hier zijn diepgaande kennis van (taal)filosofie ten toon.

Ook het veelbewogen leven van Wittgenstein komt aan de orde. Ludwig was het jongste kind van de schatrijke Oostenrijke industrieel Karl Wittgenstein. Hij gaf zijn vermogen aan zijn zuster, die toch al rijk was ‘en er dus geen last van had’. In de Eerste Wereldoorlog diende Ludwig als vrijwilliger in het leger. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte hij als ambulancebroeder. Daarna doceerde hij in Cambridge tot hij in 1947 zijn leerstoel opgaf. Ludwig Wittgenstein overleed in 1951 aan kanker.

De bekendste uitspraak van Wittgenstein is misschien wel deze: ‘Waarover men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen.’ Het is de slotzin van de Tractatus. Er zijn zaken waarvoor geen zinvol taalgebruik bestaat. En dat is vooral het geval bij poëzie, religie, muziek en kunst.
De deskundigen zijn het niet eens over de implicaties van deze stelling.

Op de website van de Universiteit Tilburg staat de volgende uitleg:
“Wittgenstein schrijft alleen over de dingen die men kan weten en die men onder woorden kan brengen. Wat men kan weten, de stand van zaken, is ingebed in méér dan dat. Maar over dat méér kan men niet spreken. Hoe de wereld is, is een kwestie van waarneming en verwoording. Maar dat de wereld is, blijft raadselachtig. Op dit raadsel bestaat geen antwoord; het is zelfs onmogelijk om dit raadsel van het ‘leven’ zuiver te formuleren. Dergelijke levensvragen vallen buiten het gebied van de kennis.”
Ik ben benieuwd of de samenstellers van dit boek dit een juiste toelichting vinden.

Als de toelichting juist is, valt daaruit af te leiden dat Wittgenstein niet in een God geloofde. Het geloof geeft immers een verklaring voor zaken die de logica niet vermag te duiden. Die weg wijst Wittgenstein af. ‘Er is een grens aan wat gedacht kan worden en wat daarbuiten ligt, is gewoon onzin.’ (blz. 77).

Op blz. 262 zegt de jonge Wittgenstein: ‘ALLEEN als ik in vrede leef met God. Alleen dan is het mogelijk het leven te dragen.’ Waar de oude Wittgenstein tegen in gaat: ‘Wat zich niet laat zeggen, laat zich niet zeggen!’

Heeft het wel zin om een boek te lezen over een filosoof die als raadselachtig en ontoegankelijk te boek staat? Ja. Al was het maar vanwege de vele prachtige zinnen in dit boek waar je een tijdje over na kunt denken. “Je hebt vaste grond onder je voeten nodig om te twijfelen.” Of: “Je hebt overal gezichtsuitdrukkingen voor. Voor pijn, voor verdriet, voor woede, voor angst, voor verontwaardiging, voor verbazing, voor ingespannen afwassen. Maar niet voor weten.” En deze: “Als je ergens in gelooft, sluit je bepaalde mogelijkheden uit en gedraag je je ernaar.” En dan zijn er natuurlijk nog die prachtige illustraties waar je een hele tijd naar kunt kijken.

Wittgensteins wereld is een knap boek geworden. Uitgever en samenstellers complimenteer ik graag met dit resultaat. Daarnaast zijn de prachtige illustraties van Saskia Pfaeltzer een streling voor het oog. Deze zeer verzorgde uitgave is een prachtig lees- en kijkboek geworden.

Tot slot nog een tip voor de lezer: ik heb er baat bij gehad om af en toe een persoon of een begrip te googelen. De achtergrondinformatie hielp bij het volgen van de tekst.

ISBN 9789028451131 | Paperback | Omvang 272 blz. | Uitgeverij Wereldbibliotheek | april 2022

© Henk Hofman, 11 mei 2022

Lees de reacties op het Forum en/of reageer. Klik HIER