De Islamitische Verlichting
De ontmoeting tussen de Oriënt en het Westen in de Moderne Tijd
Christopher de Bellaigue

In het Westen zijn wij merendeels niet optimistisch over de kansen op bloeiende democratische staten in het Midden-Oosten. De Arabische Lente is in 2011 mislukt. Turkije glijdt onder Erdogan af naar een autoritaire samenleving. In Irak en Syrië woedt al jarenlang bloedige strijd tussen fundamentalistische moslims. Egypte staat onder de spanning van de groei van het extremisme. Saudi-Arabië staat bekend als orthodox Islamitisch.

Christopher de Bellaigue laat zien dat het ook anders had kunnen lopen. Tot aan de Eerste Wereldoorlog maakten staten in het Midden-Oosten een modernisering mee die hun samenlevingen meer op Westerse leest schoeide. De Bellaigue richt zich in zijn boek in het bijzonder op drie landen en drie hoofdsteden: Egypte met Caïro, Turkije met Istanbul en Iran met Teheran.

Met de inval van Napoleon in Egypte in 1798 werd de wereld van de Islam met een schok wakker gemaakt. Een cultuur die eeuwenlang had gebloeid, maar inmiddels vermolmd was geraakt, en gekenmerkt werd door stagnatie en verval, kwam in botsing met Westerse methoden. Moslims beseften dat aanpassingen en zelfs hervormingen onvermijdelijk waren om overeind te blijven in de competitie met het Westen.

In de loop van de 19e eeuw stapten verschillende Islamitische staten over op vrije verkiezingen, de rechtsstaat, individuele rechten, Westerse wetenschap en techniek, een parlement en zelfs een grondwet. De verstedelijking nam toe als gevolg van migratie, treinen vervingen de kameel als transportmiddel, vrouwen trouwden later en gezinnen werden kleiner. In 1841 sloot de Ottomaanse gouverneur-generaal in Tunesië de slavenmarkt van Tunis om in 1846 de hele slavernij af te schaffen.

Aan het eind van de 19e eeuw begonnen westerse ideeën steeds meer invloed te krijgen in salons, aan universiteiten of in de loges van de vrijmetselarij. De vrijmetselarij belichaamde bij uitstek de Verlichting. Er ontstond een nieuwe intelligentsia, die was samengesteld uit ambtenaren, journalisten en progressieve geestelijken. Zij vertolkten een andere component uit de Europese Verlichting, namelijk het antiklerikalisme.

De Bellaigue beschrijft het allemaal helder en boeiend. Nergens schrijft hij neerbuigend over Islam en moslims. Er staan mooie beschrijvingen in dit boek, bijvoorbeeld over het leven in een harem. Zijn toon is zuiver en respectvol, maar als het moet is hij wel duidelijk. De deportatie van honderdduizenden Armeniërs uit Turkije (1915) ziet hij net als de meeste historici en juristen als een genocide. “Iets wat uiteraard door de Turken wordt aangevochten”, voegt hij er droogjes aan toe.

Nadat de regio in minder dan een eeuw de sprong had gemaakt van de Middeleeuwen naar de moderniteit komt er met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog een tegenbeweging op gang. De Bellaique noemt dat de Tegenverlichting. Het Ottomaanse Rijk werd vernietigd en viel in delen uiteen. De Britten en Fransen verdeelden de brokstukken onder elkaar zonder rekening te houden met de belangen van de volken die in hun handen waren gevallen. De Balfourverklaring uit 1917 gaf Joden het recht op een thuisland in een gebied dat Arabieren als het hunne beschouwden. Corruptie was in veel staten schering en inslag.

Een en ander maakte de weg vrij voor een revival van de fundamentalistische Islam. De Islam werd weer het bindmiddel voor Islamitische samenlevingen en gaf moslims een eigen identiteit ten opzichte van het seculiere Westen. Voor veel waarden die samenhingen met de Verlichting betekende dit onmiskenbaar een terugval.  Men zegt wel eens dat de Islam door de wasstraat van de Verlichting zou moeten gaan. Dit boek maakt duidelijk dat dit in de 19e eeuw is gebeurd, maar in de 20e eeuw weer is teruggedraaid. Maar Islam en Verlichting kunnen dus wel degelijk samengaan en positief op elkaar inwerken.

De Bellaiquie beschrijft alles op een deskundige en zorgvuldige manier, waar weinig op af te dingen valt. Op mij althans komt zijn betoog solide en correct over. Vandaag de dag moet je helaas constateren dat Islam en Verlichting met zijn waarden van mensenrechten, tolerantie, gelijkheid en individuele vrijheden mijlen ver van elkaar verwijderd zijn.

De auteur (1971) heeft gestudeerd aan de Universiteit van Cambridge en werkte tien jaar lang als journalist in Zuid-Azië en het Midden-Oosten.

ISBN: 9789046823019 | Paperback met illustraties | 416 pagina's | Uitgeverij Nieuw Amsterdam | 2017

© Henk Hofman 16 december 2017

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER