Zwanenzang 1945
Een collectief dagboek – van Hitlers laatste verjaardag tot de bevrijding
Walter Kempowski

Over de Tweede Wereldoorlog is ongelooflijk veel literatuur verschenen. In veel gevallen eindigen die verhalen met de zelfmoord van Hitler op 30 april. De onvoorwaardelijke capitulatie van Duitsland op 8 mei vergt dan nog een enkele regel. Dit boek legt de focus echter op de periode tussen 20 april (de verjaardag van Hitler) en 8 mei 1945 (de dag van de onvoorwaardelijke capitulatie van Duitsland).

Het is ongelooflijk wat er zich in die korte periode van nog geen drie weken heeft samengebald aan dramatische gebeurtenissen. Het boek opent met de verjaardag van Hitler. De nazi’s vieren die verjaardag met de gebruikelijke uitbundige pathos en vleierij, alsof er geen Russische legers aan de poorten van Berlijn staan. Datzelfde gebrek aan realiteitszin treft ons in de volgende twee hoofdstukken als Hitler vertrouwt op legers van de generaals Wenck en Steiner. Legers die op de kaart nog bestaan, maar in werkelijkheid niet meer zijn dan uiteengeslagen eenheden, die geen schaduw meer zijn van het trotse leger uit 1939. In Berlijn wordt er door de aanwezige troepen om elke straat en elk huis slag geleverd. Maar van buitenaf kan Berlijn niet ontzet worden.

Pas op het moment dat de Russen de bunker van Hitler binnen dreigen te vallen, pleegt de dictator zelfmoord. De focus van het boek verschuift dan naar Karl Dönitz, die Hitler als zijn opvolger had aangewezen, en de onderhandelingen met de geallieerden over een Duitse capitulatie. Het boek sluit af met de Duitse overgave in Lüneburg aan Montgomery (4 mei), in Reims aan Eisenhower (7 mei) en in Berlijn aan alle geallieerden, inclusief de Russen (8 mei).

Aan het eind van zes oorlogsjaren lag heel Europa, inclusief Duitsland dat de oorlog was begonnen, in puin. Het is niet te zeggen in wat voor een poel van ellende de bevolking terecht was gekomen als gevolg van foute leiders, foute idealen en foute keuzes. Geen wonder dat na 1945 het besef allesoverheersend was: dit nooit weer. Europese samenwerking moest voorkomen dat Europa zichzelf opnieuw vernietigde.

Walter Kempowski heeft materiaal verzameld van staatslieden, generaals, soldaten, en burgers. Het gaat om brieven, dagboeken, memoires en radio-uitzendingen. De aaneenrijging van al deze fragmenten levert een bont palet op met een meervoudig perspectief. Aanhangers van Hitler die tot het bittere eind geloven in de propaganda van een eindoverwinning. Burgers die in de schuilkelders genadeloze bombardementen ondergaan. Vluchtelingen die onder barre omstandigheden zich voortslepen over de wegen. Soldaten die in de laatste dagen van de oorlog nog fel slag moeten leveren. Al deze fragmenten leveren een bijdrage aan de slotakkoorden van “Zwanenzang”: de ondergang van het Duizendjarige Rijk.

In dit boek lezen we over het contrast van de ontluikende natuur in het voorjaar, bloemen en bomen lopen uit, vogels bouwen hun nest, versus het puin in de steden bedekt onder een nevel van stof en as waartussen burgers hun weg zoeken. Elke maatschappelijke orde was verdwenen, plunderingen waren aan de orde van de dag, niemand was zijn leven zeker. “Een sprinkhanenplaag is niets vergeleken met een plunderende bende” (blz. 196). “Overal was geplunderd, alles overhoopgehaald, mannen bedreigd, vrouwen en meisjes verkracht” (blz. 234). Een vrouw schrijft: “Een horde Russen stormde het trappenhuis in en we moesten er allemaal aan geloven. Ook de kleine Inge, die pas 8 was, ik heb voor de soldaten op mijn knieën gelegen, maar het hielp niets” (blz. 236). Veel mensen pleegden zelfmoord om aan een gruwelijker lot te ontkomen.

Het is onvoorstelbaar, maar de hoofdaanstichters van dit drama, Adolf Hitler en Benito Mussolini, bleven tot hun laatste levensdag in zichzelf geloven. “De dood zal vergoeden wat mijn werk in dienst van mijn volk mij heeft afgenomen”, schreef Hitler (blz. 328). En Mussolini zei: “Mij is de tirannie verweten die ik de Italianen zou hebben opgelegd. Wat zullen ze daar met weemoed aan terugdenken” (blz. 123).

“Zwanenzang” is het laatste deel van de tiendelige serie Echolot, een standaardwerk over de Tweede Wereldoorlog. Het eerste deel verscheen in 1993, het laatste deel in 2005. De schrijver overleed twee jaar later in 2007.

Uitgeverij Thomas Rap heeft dit boek prima uitgegeven. Een uitvoerig overzicht van de bronnen en een register maken het werk toegankelijk voor de lezer. Dit boek legt, gezien door de ogen van tijdgenoten, getuigenis af van de volslagen razernij en verwoesting die een oorlog teweegbrengt.

Zie ook het inkijkexemplaar (pdf)

ISBN 9789400405783 | Paperback | Omvang 528 blz. | Uitgeverij Thomas Rap | mei 2020

© Henk Hofman, 9 juni 2020

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER