https://www.acgrayling.com

De tijd van het genie
De zeventiende eeuw en de geboorte van het moderne denken
A.C. Grayling

De zeventiende eeuw was in Europa een eeuw vol oorlog en geweld. Op het geheel van honderd jaar is er hooguit vijf jaar ‘vrede’ geweest. Engeland, de Republiek, Frankrijk, het Habsburgse Rijk, Spanje waren in wisselende coalities vrijwel permanent met elkaar in oorlog. De verwoesting van steden en boerendorpen is immens geweest, de ellende voor de bevolking niet te beschrijven. In het hoofdstuk Op de puinhopen van Europa staat een ontluisterende opsomming aan verkrachtingen, martelingen, plunderingen en moordpartijen. In de Duitsprekende delen van Europa kwamen alleen al in de periode tussen 1618 en 1648 een op de drie inwoners om. Op die puinhopen kwamen kunst, wetenschap en literatuur desondanks tot grote bloei.

In de zeventiende eeuw is de grondslag gelegd voor de moderne wetenschap. Het is de eeuw van het genie. Galileï, Newton en anderen legden de basis voor de moderne wetenschap. Descartes en Spinoza deden dat voor de geschiedenis van de filosofie. Hugo de Groot stond aan de wieg van het internationale recht. Hobbes en Locke stelden de spelregels van de moderne politieke theorie vast. Een explosie van geweld en genialiteit gaan met elkaar samen in deze tumultueuze eeuw. Mens, rede en wetenschap komen centraal te staan. Een ingenieus en efficiënt postsysteem maakt een snelle uitwisseling aan informatie en ideeën tussen de toonaangevende wetenschappers mogelijk.

Nieuwe inzichten werden niet direct aanvaard. Galileï werd door de kerk veroordeeld. Heksenprocessen waren aan de orde van de dag. Grayling spreekt zelfs van een massahysterie: iedereen kon beschuldigd en gedood worden. Zelfs kinderen van zeven jaar belandden op het schavot of de brandstapel. En dan was er nog het hardnekkige geloof in occultisme, alchemie en magie. Het kostte veel tijd en inzet voor inzichten gebaseerd op rationaliteit en wetenschap aanvaard werden in de publieke opinie. Uiteindelijk maken alchemie en magie als pseudowetenschappen plaats voor wetenschappelijke observatie en experimenten.

Hoe is het mogelijk dat ondanks de chaos van al die oorlogen een nieuwe manier van denken de kans kreeg? Volgens Grayling hebben de gezagsdragers van toen hun eigen gezag ondermijnd door de oorlogen die ze voerden en de chaos die er als gevolg van het geweld ontstond. Ze verloren hun grip op de samenleving. Daardoor kregen nieuwe ideeën die voorheen met de doodstraf werden afgedaan toch de kans zich te ontplooien. In het slothoofdstuk schrijft de auteur dat goed onderwijs een terugval in oude ideeën moet voorkomen. Hij ziet met name ‘het mentale totalitarisme’ van de Islam als een bedreiging van het nieuwe denken. Ook binnen die religie zou hetzelfde proces van verlichting moeten plaatsvinden (blz. 331 en 374).

Grayling schreef met grote kennis van zaken een prachtig boek.

Een paar kanttekeningen:
- ‘Goed onderwijs’ is al door Griekse filosofen in de Oudheid aangewezen als de sleutel om de mens te verbeteren. Maar de menselijke natuur heeft dat keer op keer in de weg gestaan. Steeds weer laten mensen zich meeslepen door emoties en hartstochten, waardoor conflicten worden uitgevochten en niet opgelost in een gesprek tussen goed onderwezen mensen.
- Het verzet van kerken en christenen tegen de nieuwe manier van denken is niet altijd ingegeven door een achterhaald vertrouwen op traditie en godsdienst. De kern is het verzet tegen het idee dat de rede ook heerst over geloofszaken. Zij stelden hun geloof niet boven de rede. Dat geldt nu ook voor veel moslims.
-Een tweetal foutjes: Het beleg van Wenen vond plaats in 1683 en niet in 1686 (blz. 29). Het is niet de ‘Vierdaagse Oorlog’, maar de Vierdaagse Zeeslag (blz. 116).

A.C. Grayling is het hoofd van New College of the Humanities in Londen en fellow van St Anne’s College in Oxford. Hij schreef en redigeerde meer dan dertig boeken op het gebied van filosofie en wetenschap.

ISBN 9789048832769 | Ebook | Omvang 374 pagina’s | Uitgeverij Hollands Diep | april 2016

© Henk Hofman, 21 juli 2020

Lees de reacties op het Forum en/of reageer. Klik HIER