In de schaduw van de Tweede Wereldoorlog
De zuivering van de Nederlandse krijgsmacht
Jan Schulten

Na de Tweede Wereldoorlog werd de Nederlandse samenleving gezuiverd van collaborateurs. In ernstige gevallen werd strafrechtelijk opgetreden tegen collaborateurs. Maar beroepsgroepen werden ook gezuiverd van ‘ongewenste elementen’. Denk hierbij aan het personeel van de spoorwegen, de politie en het ambtenarenapparaat. De zuivering was reeds tijdens de oorlog in Londen voorbereid met het Zuiveringsbesluit van 13 januari 1944. Voor verschillende beroepsgroepen werden onderzoekscommissies ingesteld die moesten vaststellen wie er met de vijand geheuld had.

Jan Schulten heeft een grondig onderzoek ingesteld naar de zuivering van de Nederlandse krijgsmacht en doet daarvan verslag in dit boek.
In het eerste deel lezen we hoe de snelle capitulatie van de Nederlandse krijgsmacht leidde tot deceptie en verwarring onder de officieren. Nog tijdens de bezettingsjaren werd er een onderzoek ingesteld naar de leiding van diverse officieren en het beroepskader.
Daarna beschrijft de auteur hoe de problemen en de verdeeldheid toenamen toen de bezetters in juli 1940 een verklaring op erewoord eisten waarin beroepsofficieren beloofden van elke vorm van verzet af te zien. Wie niet ondertekende werd onmiddellijk als krijgsgevangene naar Duitsland afgevoerd. Was het desondanks toegestaan om het gegeven woord te breken en te vluchten om dienst te nemen in de Prinses Irenebrigade?

Vervolgens komen twee hoofdstukken waarin tot in detail de bijzondere rechtspleging en zuivering van de krijgsmacht na afloop van de oorlog in kaart worden gebracht. Boeiend is het hoofdstuk waarin de auteur inzoomt op een aantal praktijkvoorbeelden. We lezen bijvoorbeeld over de zuivering van kolonel Scharroo, die in mei 1940 commandant was in Rotterdam.

Het afrondende deel van dit boek bevat het commentaar op de resultaten van de zuivering en een nuttige vergelijking met zuiveringen in Frankrijk, België en Duitsland.

Er zijn veertien bijlagen die documenten bevatten over de rechtsgang. De gebruikelijke noten, literatuurlijst en register ontbreken niet en maken de stof verder toegankelijk.

Het is een nuttig boek en ook een actueel boek. Wat verwachten we van beroepsofficieren op het slagveld? Is het toegestaan om op erewoord te beloven van elke vorm van verzet af te zien? Mag een erewoord gebroken worden? Zo ja, onder welke voorwaarden?

Over het algemeen is de rechtsgang en de zuivering correct verlopen. Wel valt op dat naarmate de tijd verstrijkt het oordeel van de commissies van onderzoek milder wordt. De straffen zijn aanvankelijk strenger dan naderhand. Er is dus een zekere mate van rechtsongelijkheid geweest. Ook konden officieren die zich in hun verhoor voor de commissie meegaand en correct opstelden wel op begrip rekenen voor hun houding in de oorlogsdagen en de krijgsgevangenschap daarna. Voorts blijkt dat officieren die zich gedeisd hielden, en dat deden de meesten, weinig te verantwoorden hadden.

Nederland wilde na 1945 een nieuwe krijgsmacht opbouwen waarin officieren aangesteld werden die geschikt waren voor hun taken en die loyaal waren aan vorstin en vaderland. Iemand die bijvoorbeeld lid was geweest van de NSB kwam niet in aanmerking voor een post in het zg. Nieuwe Leger. Evenmin een officier die in mei 1940 zonder daartoe bevel te hebben gekregen zijn post had verlaten. Het ‘eigenmachtig verlaten van de stelling’ was in die vijf oorlogsdagen vaak voorgekomen. Uiteindelijk kon echter het overgrote deel van de beroepsofficieren haar vooroorlogse positie weer innemen. Met het oog op de strijd in Nederlands-Indië had Nederland elke officier weer hard nodig. Er was begrip voor een officier die in moeilijke omstandigheden fouten had gemaakt. Dat was iets anders dan ‘fout’ zijn.

Interessant is bijlage 14 waarin de Duitse bondskanselier Konrad Adenauer schrijft dat de Wehrmacht ‘eervol’ gestreden heeft en zijn ‘goede reputatie’ ondanks de oorlog heeft behouden. Helaas heeft de Wehrmacht zijn reputatie wel degelijk bezoedeld door tal van oorlogsmisdrijven te bedrijven. Het onderscheid tussen Wehrmacht en Waffen-SS is maar betrekkelijk geweest. Echter, de Koude Oorlog vergde een sterke Duitse militaire inbreng en daarmee was de terugkeer van in de strijd geharde en ervaren officieren zeer gewenst.

Jan Schulten is uitstekend ingelezen in zijn onderwerp en schrijft helder en overtuigend. De cover van het boek is heel fraai en de uitgave als geheel oogt zeer verzorgd. Een waardevol naslagwerk waarin het gedrag van mensen in tijden van crisis gewikt en gewogen wordt.

ISBN 9789462498204 | Hardcover | Omvang 414 blz. |  Uitgeverij Walburg Pers | maart 2022

© Henk Hofman, 6 april 2022

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER