https://nl.wikipedia.org/wiki/Mattias_Desmet

De Psychologie van Totalitarisme
Mattias Desmet

Dit boek gaat niet over dictators. Dictators zijn alleenheersers. De vraag die Desmet zich stelt is hoe een hele samenleving in de greep kan raken van een totalitaire ideologie en zich daar vrijwillig aan uitlevert.
Een interessante en actuele vraag.

Volgens de schrijver zit er geen plan achter een totalitaire ideologie. Het is allemaal niet vooruit bedacht. Dan zouden we van een complot kunnen spreken.
In een totalitaire samenleving staat een ideologie aan het roer en ideologie heeft een enorme kracht. Elke ideologie selecteert zijn eigen mensen uit. Je komt alleen op belangrijke posten als je de ideologie steunt. Daarmee versterkt de ideologie zichzelf. Het geluid dat wordt uitgedragen is in lijn met de dominante ideologie, andere stemmen worden weggedrukt. Dat is het verklarende mechanisme.

Het verontrustende hiervan is dat de heersende ideologie onverdraagzaam wordt. Andersdenkenden wordt het zwijgen opgelegd. Ze worden ‘gecanceld’. Een totalitaire samenleving probeert op verregaande manier het leven van alledag te sturen en te controleren. Als voorbeeld noemt Desmet het drastische overheidsbeleid met betrekking tot Covid-19. Burgerrechten werden opgeheven met een beroep op de noodzaak corona in te dammen.

Met zo’n rigoureuze aanpak belandt de mens in een dystopische samenleving. Dystopisch is het tegenovergestelde van ‘utopia’. Geen paradijs, maar ‘een akelige samenleving’. Een symptoom daarvan zijn de talloze camera’s in de publieke ruimte die de privacy van de burger opofferen om permanente controle mogelijk te maken. Het Westen is een surveillancemaatschappij aan het worden, zoals China dat al lang heeft ingevoerd.

Een totalitaire ideologie is overtuigd van haar ethische en morele intenties.

“Het dominante discours legt zich steeds meer autoritair op aan de maatschappij en censureert en sanctioneert steeds radicaler alternatieve stemmen. Op sociale media worden artikels die niet stroken met het dominante narratief geblokkeerd, zelfs als ze gepubliceerd werden in medische toptijdschriften als The Lancet. Verschillende artsen en onderzoekers die zich kritisch uitlieten omtrent de coronamaatregelen zijn ontslagen” (blz. 143).

Volgens de schrijver zit een totalitaire ideologie gevangen in een vicieuze cirkel. Controledwang leidt tot angst en angst tot nog meer controledwang. Er is een eindeloze woekering van regels, procedures, (anonieme) meldpunten, protocollen. Dat is allemaal heel slecht voor de menselijke gezondheid. Miljoenen mensen leven op pillen. De diagnose ‘burn-out’ neemt epidemische vormen aan. Eenzaamheid is een groot maatschappelijk probleem.

In zijn boek bespreekt Desmet de relevantie van medisch onderzoek met zijn afschuwelijke dierproeven in laboratoria en de schijnzekerheid die wetenschap biedt. Zoals ideologie de werkelijkheid aanpast aan de theorie, zo past wetenschap haar theorie aan aan de werkelijkheid. Dat verklaart het verschijnsel dat wetenschappers zichzelf en elkaar tegenspreken, en soms wel heel gemakkelijk van mening veranderen. Cijfermatige overzichten berusten altijd op selectie van data en de interpretatie van die ‘feiten’. Maar de dominante ideologie presenteert keer op keer in de massamedia cijfers die haar eigen gelijk bevestigen. Vervolgens worden die cijfers weer gebruikt om de meest verregaande maatregelen op te leggen.

Desmet schreef een verontrustend boek. Een samenleving moet voeling blijven houden met grondrechten, zoals het zelfbeschikkingsrecht, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst. Die rechten staan inderdaad onder druk.

De vraag doet zich dan ook voor: hoe doorbreek je de ban waarmee een totalitaire ideologie zijn volgers in de greep houdt? Confrontatie, laat staan het gebruik van geweld, baat niet en heeft een tegengesteld effect. Het gaat erom een kanteling teweeg te brengen van retoriek naar waarheid als sturend principe. Rustige tegenspraak, solide argumenten aanvoeren, twijfelaars over de streep trekken, en daarmee stukje bij beetje het bolwerk afbreken. Het aantal meelopers binnen een ideologie raamt Desmet op 40-60% en die moet je los zien te weken uit het kamp van de hardliners. Een totalitair systeem moet je zien te overleven tot het zichzelf uiteindelijk vanwege de absurde uitgangspunten kapot heeft gemaakt.

Met dit boek levert de schrijver daar een bijdrage aan. Ik wens het dan ook een grote lezerskring toe. Verder valt te hopen dat volksvertegenwoordigers hun stem niet geven aan overheidsregels die grondrechten in gevaar brengen. En dan mag je ook hopen dat media (weer) als waakhond gaan functioneren en niet de stem van een totalitaire ideologie versterken omdat die politiek correct zou zijn.

De Psychologie van Totalitarisme doet me sterk denken aan wat de Franse filosoof René Girard (overleden in 2015) schreef over het ‘zondebokmechanisme’. De massa, in de ban van een opzwepende ideologie, stort zich op een zondebok en vernietigt deze. In hoofdstuk 6 en hoofdstuk 8 (op blz. 173) schrijft Desmet uitgebreid over dit verschijnsel. Irritatie leidt tot frustratie. En dan komt het tot agressie en zoekt de massa een ‘object’ om zich op af te reageren. Voor zover ik kan nagaan wordt Girard niet genoemd (een register en literatuurlijst ontbreken).

Het boek van Walter Weyns Wie Wat Woke heeft eveneens raakvlakken met dat van Desmet. Zie bijvoorbeeld blz. 104 en volgende waar Desmet het heeft over de woke-cultuur. Weyns boek is bij dezelfde uitgever verschenen (in 2021). Ook dit boek zag ik nergens vermeld staan. Desmet is overigens heel belezen en gaat zorgvuldig te werk. Alles lezen over je onderwerp gaat nu eenmaal niet.
Op blz. 53 en 54 wordt Christiaan Huyghens genoemd. De juiste schrijfwijze is: Huygens.

Mattias Desmet is hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit Gent.

ISBN 97894464015393 | Paperback | Omvang 270 blz. | Uitgeverij Pelckmans (België) | september 2022

© Henk Hofman, 26 januari 2023

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.