Dit volk heeft zijn god op aarde
Ooggetuigen van de Russische geschiedenis
Samenstelling: Hans Driessen, Michel Krielaars en Eva Peek

De titel van dit boek is ontleend aan een uitspraak van de Franse gezant markies De Custine. Die constateerde tijdens een reis door Rusland in 1843 dat met medewerking van de alomtegenwoordige Russisch-Orthodoxe Kerk de tsaar door zijn onderdanen werd verafgood. Een persoonscultus die zich na de Russische Revolutie van 1917 heeft voorgezet: Lenin, Stalin en nu Poetin.

De 152 ooggetuigenverslagen omvatten de periode vanaf 1091 tot 2023. 26 verslagen bestrijken de jaren 1091-1812 (in 1812 valt Napoleon Rusland binnen). Daarop volgen 52 verslagen die het tijdvak vanaf 1812 tot de revolutie in 1917 omvatten. Dan blijven er 83 verslagen over voor de periode van 1917 tot heden. Het ligt voor de hand dat naarmate de tijd verstrijkt het aantal verslagen toeneemt.

Ondanks de veelkleurigheid in al die verslagen valt er volgens de inleiding op dit boek een rode lijn te ontwaren.
- In de eerst plaats is er de constante verhouding tussen heerser en onderdanen: de heerser wordt verafgood en er is geen ruimte voor oppositie.
- In de tweede plaats is er de combinatie van wreedheid en incompetentie. De inval in Oekraïne is daarvan het laatste voorbeeld.
- In de derde plaats valt de inhaligheid en corruptie op van de leiders van staat en kerk.
- In de vierde plaats het lijden van de bevolking onder alle misstanden.

Elk verslag wordt ingeleid met een beknopt introductie van de hand van de samenstellers. Het is heel knap zo trefzeker als in een paar regels de context en de kern van een verslag wordt aangegeven.

De ooggetuigenverslagen zijn goed gekozen.
Aangrijpend is het verslag van een pogrom in 1903 in een kleine plaats. Twee mannen en een meisje proberen over het dak van hun huis te ontsnappen aan hun belagers. Ze worden gepakt en naar beneden gegooid. Daar worden ze doodgeknuppeld te midden van het hoongelach van de omstanders. Je kunt het niet lezen zonder een schrijnende pijn in je hart te voelen.

Een jong meisje maakt de stalinistische terreur invoelbaar in haar verslag uit 1932. Leden van de geheime politie doorzoeken het huis op zoek naar belastend materiaal. Wat vinden ze? Wordt het gezin of in ieder geval de vader gearresteerd?

Van een geheel andere orde is het hilarische verslag van een etiquetteschool uit 1900. De Russen hadden het te druk om te overleven en hun omgangsvormen waren verruwd. Op de etiquetteschool worden vijftig onderwerpen behandeld om daar verbetering in aan te brengen. Van tafelmanieren en het voeren van telefoongesprekken tot en met de omgang van een vrouw met haar man.

Zeer verhelderend is een verslag uit 2022 van een Russische diplomaat die brak met het regime van Poetin. Hij laat zien hoe de desinformatie waarmee het publiek wordt gehersenspoeld een tweesnijdend zwaard is. Langzamerhand beginnen de leiders zelf ook te geloven in hun eigen propaganda. De NAVO was een bedreiging voor de veiligheid van Rusland en tegelijk was het Westen zo decadent dat een inval van Oekraïne er wel op gewaagd kon worden. Blijkens de sociale media geloven ook veel mensen in het Westen in dit frame en zijn feiten ondergesneeuwd in desinformatie. Iedereen construeert zijn eigen waarheid en de werkelijkheid verdwijnt uit beeld.

Het ene interessante verslag na het andere krijgt de lezer voorgeschoteld. De moord op Raspoetin met details die in de schoolkoeken ontbreken. De dood van Stalin. Een absurd verhoor van een dichter door een rechter in 1961. Het aftreden van Chroesjtsjov. Het waardevolle is dat we nu niet de reconstructie van een historicus lezen, maar de beleving van tijdgenoten. Mensen die erbij waren, het zelf meemaakten en er middenin zaten.
Kortom: een prima boek en dus een aanrader.

Hans Driessen (1947) is slavist. Michel Krielaars (1961) was chef Boeken van NRC en correspondent in Rusland. Eva Peek (1992) is redacteur Boeken bij NRC en de Nederlandse Boekengids.

ISBN 9789493304819 | Paperback | Omvang 456 blz. | uitgeverij Pluim | juni 2023

© Henk Hofman, 9 augustus 2023

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER