De blauwe pen
Samar Yazbek

Syrië is een land met een grote diversiteit aan religies en nationaliteiten. Zonder op de ingewikkelde voorgeschiedenis in te gaan, zal het duidelijk zijn dat het land nauwelijks stabiel te noemen was sedert het land gevormd werd na de Eerste Wereldoorlog. In naam democratisch heeft het land veel onderdrukking gekend. Zo ook onder het bewind van Hafez-al-Assad, die in 1963 de macht grijpt. Zijn regeerperioden hield vervolging in van de soennieten en alle seculiere politieke formaties die hem tegenstaan: communisten, Syrische nationalisten, zelfs criticasters vanuit zijn eigen partij.

In 1979 begint de gewapende opstand van de Moslimbroederschap tegen Assad en zijn bewind. De opstand eindigt in 1982 met de overwinning van Assad na het wreed neerslaan van de opstand in Hama. Bij deze belegering en bijna totale vernietiging zijn minstens 30.000 mensen gedood – wat nog altijd gezien wordt als een van de ergste bloedbaden uit de geschiedenis van Syrië.

Na zijn dood in 2000 nam zijn zoon Bashar Al-Assad de macht over. De hoop op rust vervliegt al snel. Onder het regime van Bashar worden de rijken rijker, de armen en de middenklasse steeds armer. Als in 2011 in buurlanden de Arabische lente begint, wordt het ook in Syrië onrustig. Zoals we weten wordt Syrië het terrein van bombardementen en slachtpartijen, waarbij al 370.000 slachtoffers vielen.

Te midden van de strijd proberen mensen te overleven. Zo ook de hoofdpersoon van De Blauwe Pen, een meisje dat vertelt over haar belevenissen. Rima is een bijzonder kind. Ze kan wel praten, maar doet dat al vanaf haar vijfde jaar niet meer nadat ze een keer ontsnapt was aan haar moeder en verloren gelopen was in de grote drukke stad.
Ze vertelt hoe ze haar leven lang vastgebonden zit ‘omdat haar voeten altijd willen lopen.’ De doctoren hebben vastgesteld dat haar hersenen normaal werken, hetgeen de lezer zeker kan beamen bij het lezen van haar verhaal. Ze schrijft vanuit een souterrain, waar ze vastgebonden zit zonder gezelschap. Ze is in Ghouta, maar komt oorspronkelijk uit Damascus.

Met de pen die ze in haar verblijf gevonden heeft vertelt ze - de lezer rechtstreeks aansprekend - over haar leven tot dan toe en over wat er om haar heen gebeurt. Ze heeft een heel eigen alfabet gemaakt, waarin de letters tekeningen zijn. Ze schreef, las en tekende, sinds ze dat geleerd had van de bibliothecaresse van de school waar haar moeder werkte. Deze Sett Souad heeft er voor gezorgd dat haar leven geen hel werd.

‘Ons onderkomen bestond uit een kamer, waarin zich ook de keuken en de wc bevonden. We wasten ons in de keuken. Mijn moeder gedroeg zich de hele tijd alsof ze in de gaten werd gehouden. (-) Wat mijn broer betrof, die had me altijd al kwaad geleken, maar zijn irritatie leek de afgelopen maanden een graadje erger te zijn geworden.'

In dit kleine stukje tekst wordt een heel leven geschetst. Het is oorlog, de zogenaamde veiligheidsbrigades maken het leven onzeker. De stad Damascus raakt verdeeld in zones, gescheiden door checkpoints. Als haar moeder haar dochter mee wil nemen voor een bezoek aan Sett Souad loopt het fout. Sima raakt haar moeder kwijt, belandt in een ziekenhuis waar ze vreselijke dingen ziet. Haar moeder hield haar weg van het nieuws, en Sima is nog jong, ze begrijpt nauwelijks de implicaties van wat ze ziet, maar beschrijft het wel. Haar broer haalt haar op, neemt haar mee naar de belegerde zone, Oost-Damascus. Na een belegering is ze haar broer kwijt, en wordt ze door diens vriend Hassan, naar het souterrain gebracht in Ghouta waar ze zich nu bevindt. Tegen die tijd is zij een tiener, een meisje dat verliefd wordt op haar redder.

‘Misschien begrijp je mijn woorden niet goed, omdat ik schrijf zoals het in me opkomt, zonder logische volgorde – hopelijk neem je me dat niet kwalijk? Ik ben nooit een schrijfster geweest, ook al heb ik in mijn kist tientallen verhalen bewaard die ik in de loop der jaren heb geproduceerd, met teksten die ik schreef en tekeningen die ik maakte en kleurde – dat had ik je al verteld.’

‘Eenmaal uit de licht gevallen lijken de voorwerpen anders dan wat ze in werkelijkheid zijn. Ik heb de scherven van een granaat gezien, dat zijn gewoon stukken ijzer die niets waard zijn.. Dat ijzer heeft een verbazingwekkende eigenschap: zodra het door een vliegtuig is afgeworpen, verandert het in een monster.’

Het verhaal dat de journaliste Samar Yazbek vertelt, berust op feiten, heeft de vorm gekregen van fictie. Ze beschrijft tussen alle ellende door ook de Syrische samenleving, waar we uit kunnen opmaken dat de rol van de vrouw zeer klein is, en lezen we hoe een vrouw altijd bang moet zijn voor verkrachting.
Vastgebonden is het haar onmogelijk uit de ruimte te ontsnappen. Maar dat is goed, zegt ze, ze zou maar gaan lopen en dan kan Hassan haar niet meer vinden. Maar hij blijft lang weg…

Dit ongelooflijk indringende en hartverscheurende verhaal laat je niet los. We kennen de beelden die je overigens ook zonder de journaals op de televisie voor je ziet, bij het lezen. Terwijl het tot het meisje niet lijkt door te dringen wat er aan de hand is, weet de lezer dat wel. Wil je bij de meeste boeken weten hoe het afloopt en lees je snel door, bij dit boek wil je dat niet.

Samar Yazbek is een Syrische schrijver en journalist. Ze werd geboren in Jableh, Syrië, in de buurt van Latakia, in 1970, en studeerde Arabische literatuur aan de universiteit van Latakia.

ISBN 9789493081185 | Hardcover | 356 pagina's | Uitgeverij Orlando/ Oxfam Novib | december 2019
Vertaald uit het Frans door Martine Woudt

© Marjo, 25 maart 2020

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER