Over Grenzen
Mark Elchardus

Op de voorkaft van het boek is een grenslijn aangegeven. Een eenvoudige, maar veelzeggende illustratie. Het begrijp ‘grenzen’ is op meerdere manieren op te vatten: het kan gaan over landsgrenzen, maar ook over grenzen aan globalisering en vrijemarkteconomie. Beide aspecten worden in dit boek uitgediept.

Elchardus onderzoekt de historische en sociologische wortels van globalisering. Zijn boek is geconcentreerd rond vier thema’s:

1. De droom van een wereld zonder grenzen botst op ‘grenzen’.
2. Hoe erg is het dat die droom aan zijn einde komt?
3. Waarom beleven veel mensen hun tijd als bedreigend?
4. Waaraan kunnen wij hoop ontlenen?

Globalisering is geen nieuw fenomeen. Tot 1880 is er ruim vierduizend jaar lang nauwelijks sprake van een toename van de welvaart. Dan verandert de industriële omwenteling alles in korte tijd. Tot 1914 lijkt aan globalisering en economische groei geen einde te komen, maar de Grote Oorlog (1914-1918) markeert de heropleving van nationalisme en autarkie. Globalisering is vanaf 1980 tot de grote bankencrisis in 2005 voor de tweede keer toonaangevend. Wij beleven nu het eind van een derde globaliseringsgolf.
Globalisering maakt volgens Elchardus economieën crisisgevoelig, veroorzaakt enorme ongelijkheid, maakt een gemeenschap vatbaar voor cyberaanvallen, bedrijfsspionage en drugscriminaliteit.

Migratie is een belangrijk aspect van globalisering. De gevolgen van migratie voor de migratielanden zelf worden vaak onderschat (blz. 40). We moeten dan denken aan ontvolking, het achterlaten van kinderen bij familie (uit onderzoek blijkt dat deze kinderen opvallend veel last van angstaanvallen en depressies hebben) en aan braindrain (het goed opgeleide deel van de bevolking verdwijnt).

Periodes van globalisering eindigen in normvervaging en ontreddering. De amusementscultuur en het uitgaansleven nemen een hoge vlucht en het gevolg is dat het geboortecijfer snel daalt (blz. 75). Elchardus bespreekt de opvallende overeenkomsten tussen de ‘roaring twenties’ (de jaren rond 1920) en de huidige tijd.

Globalisering heeft zich lang gehuld in het kleed van beschaving: andere volken kregen het geschenk van Westerse waarden, normen, rechtsorde en doelstellingen. Onthutsend is het hoofdstuk over Hitler die zag hoe dat in de Verenigde Staten uitpakte. De Amerikanen dreven de Indianen in reservaten bijeen, koloniseerden het ‘Wilde Westen’ en verkochten dat als een beschavingsoffensief. Het inspireerde Hitler tot zijn zoektocht naar Lebensraum in Oost-Europa en de Sovjet-Unie. De Slaven werden net als de Indianen gezien als een minderwaardig ras en gedeporteerd om ruimte te maken voor Duitse kolonisten.

Geschokt door de confrontatie met dit verleden probeert de internationale gemeenschap met de huidige Globaliseringsgolf een gemeenschap te stichten die iedereen omvat en niemand uitsluit. Voorwaarde is dan wel dat iedereen het basisprincipe van een democratische, seculiere staat, deelt. Dat nu is niet het geval, signaleert Elchardus. Mensen claimen hun eigen waarheid en voelen zich bedreigd als anderen het er niet mee eens zijn.

De Westerse democratie staat onder druk. Het principe van de scheiding van machten is ingeruild voor een hiërarchie van machten. Rechters krijgen de bevoegdheid om te oordelen over overheidsbeleid. Rechters zijn niet verkozen zoals volksvertegenwoordigers dat wel zijn. En rechters hoeven zich niet te verantwoorden zoals parlementariërs dat wel moeten ten opzichte van de kiezer. De rechter die overheidsbeleid moet beoordelen ondermijnt daarom het democratische bestel (blz. 142).

Het Westen zit in een diepe crisis. Welke weg wijst Elchardus aan om uit de impasse te komen? Wat is zijn antwoord op de vierde vraag? De auteur wil een gemeenschap waaraan iedereen deelneemt binnen het kader van dezelfde taal, kennis, waarden en gevoeligheden. Wat migratie betreft is controle nodig, een redelijk asielbeleid en een adequaat optreden tegen illegale migratie. Grenzen moeten er ook komen voor het ‘kapitalisme van de begeerte’. Meer leren genieten van wat er is, en niet altijd verlangen naar wat er niet is.

En dat laatste (genieten van wat er is) kan volop! Het is toch wel heel bijzonder dat in onze tijd nagenoeg alles wat ooit werd geschreven gratis te lezen is. Ontdek dat je ook gelukkig kunt worden van een goed boek (blz. 173).

De schrijver heeft het boek ingedeeld in korte hoofdstukjes van een paar bladzijden. Het boek is als gevolg daarvan prettig leesbaar. Het onderwerp is erg actueel, maar het gesprek erover is ook erg gepolitiseerd. De bijdrage van Elchardus aan de discussie vind ik waardevol. Op Internet lees ik dat Elchardus wat omstreden is geraakt in vrijzinnig-liberale en socialistische kring. Het progressieve blad De Morgen zou hem geschrapt hebben als columnist. Hij zou naar rechts zijn opgeschoven in zijn standpunten. Dat moge zo zijn, het diskwalificeert hem niet op voorhand als gesprekspartner.

Elchardus presenteert zich als wetenschapper, verwijst naar gedegen onderzoeksrapporten en komt met goede argumenten voor de zin en het nut van grenzen. In Nederland is hoogleraar Paul Scheffer tot een vergelijkbare conclusie gekomen.

Mark Elchardus (1946) doceerde sociologie aan de Brown University in de VS en de Vrije Universiteit Brussel. Hij publiceerde tal van boeken en artikelen. Ook is hij (volgens de tekst op de achterflap van het boek) columnist bij De Morgen.

ISBN 9789464750911 | Hardcover | Omvang 1174 blz. | Uitgeverij Ertsberg, België | april 2024

© Henk Hofman, 2 mei 2024

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER.

Vrijheid Veiligheid
Mark Elchardus

De meeste dagbladen hebben minimaal één vaste columnist in dienst. Columns worden graag gelezen door abonnees. Een goede column is kort maar krachtig en ietwat prikkelend geschreven.  In dit boek zijn 87 columns gebundeld die Mark Elchardus tussen 2017 en 2022 schreef voor De Morgen.
De Morgen is een Belgisch Nederlandstalig dagblad. Volgens Wikipedia heeft het dagblad een linkse achtergrond en een eigenzinnig imago.

Columns die op het nieuws betrekking hebben, kunnen snel verouderen. Maar deze columns hebben betrekking op thema’s die nog steeds actueel zijn en dat voorlopig nog wel zullen blijven. Het gaat over klimaat, migratie, woke, vrijheid en veiligheid. Onderwerpen die in het brandpunt van de belangstelling staan.
De columns zijn gegroepeerd rond vijf thema’s.

Deel 1 bespreekt ontwikkelingen in politiek en democratie.
Deel 2 gaat over het gedrag van politici, media en kiezers.
Deel 3 gaat over een nieuwe wereld, waarin het Westen aan de zijlijn staat en zijn ideologie heeft afgedaan.
Deel 4 behandelt de noodzaak dat de samenleving een gemeenschap moet zijn die zich over generaties uitstrekt.
Deel 5 besteedt aandacht aan migratie en het vluchtelingenverdrag.
Een afsluitend essay biedt een terugblik op de behandelde thema’s, legt dwarsverbindingen bloot en wijst op een hoopvol perspectief voor de toekomst.

Mark Elchardus waakt voor uitersten, wijst radicalisme af en legt de vinger bij inconsequent denken. Zo vindt hij het vreemd dat mensen die kritisch staan tegenover eeuwige economische groei, pleiten voor migratie omdat ze economische groei zou bevorderen. Mensen die zich bezorgd maken over het klimaat steunen massale migratie van mensen uit landen met een lichte ecologische voetafdruk naar landen met een zware ecologische voetafdruk. Mensen die zich zorgen maken over overbevolking reageren op het lage vruchtbaarheidscijfer met een pleidooi voor massale immigratie. De mogelijkheid om het geboortecijfer te laten groeien komt niet aan de orde. Evenmin het nadenken over de vraag hoe een duurzame samenleving te combineren is met een krimpende bevolking.

Volgens Elchardus is er een breed gedeeld gevoel van malaise. Politici hebben geen grip meer op de crises die elkaar in snel tempo opvolgen en versterken. De bevolking is ‘op een bijna wanhopige wijze op zoek naar bescherming en bestaanszekerheid’. En daarmee doet de grote vraag zich voor: moeten we vrijheid opgeven omwille van veiligheid? Over het antwoord op die vraag zijn Westerse samenlevingen diep verdeeld. Wat is het perspectief voor de toekomst?

De auteur somt een reeks mogelijke maatregelen op om de crises te boven te komen. Om er een paar te noemen: Sluit de grenzen niet voor migranten, maar pak wel illegale migratie stevig aan. Haal de maakindustrie terug naar Europa. Zet technologische innovatie in om klimaatopwarming tegen te gaan en sluit kernenergie niet op voorhand uit aan. Leer te leven met de gevolgen van klimaatverandering. Pak geweld en extremisme steviger aan. Geef niet-gekozenen (EU) geen macht boven gekozen volksvertegenwoordigers. Houdt rechtspraak gescheiden van de uitvoerende macht.

Het Woord Vooraf is geschreven door Koen Lemmens, hoogleraar publiekrecht aan de KU Leuven. Hij schrijft dat Elchardus met dit boek ‘het schurend onbehagen’ in kaart heeft gebracht. Volgens Lemmens is de rode draad in het boek het verzet van Elchardus tegen insnoering van het maatschappelijk debat op morele gronden en tegen de inperking van het vrije academische debat. In die typering kan ik me helemaal vinden. Vrijheid Veiligheid is zeer de moeite waard om te lezen. Het is een oproep om naar elkaar te luisteren in plaats van elkaar te verketteren en de mond te snoeren.
Mark Elchardus (1946) doceerde sociologie aan de Brown University (VS) en de Vrije Universiteit Brussel.

ISBN 9789464369915 | Paperback | Omvang 347 blz. | Uitgeverij Ertsberg (Be) | februari 2023

© Henk Hofman, 22 februari 2023

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER