Leven & Lot
Vasili Grossman
Hoe begin je aan een recensie van een boek dat nog helemaal in je wezen zit. Een boek dat zo indrukwekkend is, zowel qua onderwerp als qua schrijfstijl, dat het zich in je lichaam en je geest heeft genesteld. Waarover je voorlopig nog meer dan voldoende stof tot nadenken hebt, laat staan de reflectie die daarop nog zal volgen. Leven & Lot is zo'n boek.
Grossman neemt ons mee naar de slag om Stalingrad in de Tweede Wereldoorlog en de verstikkende Sovjettijd van Stalin, die daar doorheen geweven is. Niet alleen kan hij als oorlogscorrespondent heel beeldend de scenes van de oorlogshandelingen aan ons beschrijven, maar ook beschrijft hij de persoonlijke beleving van zijn hoofdpersonen in de situatie tot in de kleinste details, hun gedachten, hun gevoelens, hun handelingen. De schrijver reisde tijdens de Tweede Wereldoorlog mee met het Rode Leger en rapporteerde daarover als journalist. Vooral zijn niets verhullende ooggetuigenverslagen werden veel gelezen en bezorgden hem grote populariteit. Eveneens de gruwelijke en verstikkende invloed van het regime van Stalin op het leven van alledag weet Grossman de lezer tot in het kleinste detail voor te schotelen en voelbaar te maken. Zo indringend zelfs dat het je als lezer letterlijk gaat benauwen.
Neem Viktor Strum, een wetenschapper die zo op gaat in zijn werk dat hij er nooit aan gedacht heeft zelf slachtoffer te kunnen worden van het regime. Hij probeert in zijn kleine kring te overleven. Zijn vrouw Jloedmila en dochter Nadja hebben zo hun eigen leven en het gezin Strum leeft eigenlijk volledig langs elkaar heen. Medewerkers op de universiteit hebben groot respect voor het werk van Strum, echter als uit hogere partijkringen zijn werk wordt bekritiseerd, wenden zij zich allemaal van hem af. Strum staat dan helemaal alleen, maar hij weigert te zwichten voor de druk die op hem wordt uitgeoefend om in woord en geschrift te getuigen dat hij verkeerd heeft gehandeld, in strijd met het partijbelang. Dat maakt zijn situatie er niet beter op, het voelt uitzichtloos en zijn carrière als wetenschapper lijkt voorbij te zijn. Uit het niets wordt hij dan gebeld door Stalin in hoogsteigen persoon en het tij keert volledig. Iedereen in zijn omgeving doet alsof er niets gebeurd is en Strum is van het ene op het andere moment volledig gerehabiliteerd. Hiermee wordt de grilligheid en onvoorspelbaarheid van het leven onder een dergelijk regime duidelijk beschreven. Je leven wordt daarmee volledig bepaald door het lot.
Het manuscript van Leven & Lot werd in 1960 door de KGB in beslag genomen. De Sovjetstaat had geleerd van de affaire rond Boris Pasternak, wiens boek Dokter Zjivago naar het buitenland was gesmokkeld en als eerste triomfen vierde in het buitenland. Het Sovjetregime wilde dat in het geval van Leven & Lot koste wat het kost voorkomen. Achterin het boek is een brief opgenomen van Grossman aan Chroesjtsjov, waarin hij verzoekt zijn hem met geweld afgenomen boek terug te krijgen. De laatste zinnen van de brief luiden:
Ik geloof nog steeds dat ik de waarheid heb geschreven, uit liefde en medelijden, omdat ik in mensen geloof. Ik verzoek u mijn boek de vrijheid te geven.
Grossman werd zelf niet van zijn vrijheid beroofd, maar werd in de resterende jaren van zijn leven vakkundig gemarginaliseerd en doodgezwegen. Bijna twintig jaar naar zijn dood werd een bewaard gebleven kopie van het manuscript van Leven & Lot naar het westen gesmokkeld. Grossman heeft zelf dus helaas niet kunnen meemaken dat zijn boek, zowel in Rusland als daar buiten, als een van de grootste romans van de twintigste eeuw wordt beschouwd.
Dat zal zeker niet in de laatste plaats zijn vanwege de prachtige manier waarop het boek geschreven is. Hier en daar gaat een hoofdstuk over één onderwerp c.q. thema. Hoofdstuk 8 van deel 2 gaat in zijn geheel over vriendschap. Grossman zegt daar zulke rake dingen over vriendschap, hij besluit dat hoofdstuk met:
Waar vrienden en vriendschap worden opgeofferd in naam van hogere belangen, daar zal iemand die tot vijand van een hoger ideaal is verklaard en al zijn vrienden heeft verloren, blijven geloven dat hij zijn enige echte vriend niet zal verliezen.
Dit kunnen we als lezer weer relateren aan de hierboven beschreven situatie van Strum.
Hoofdstuk 31 eveneens van deel 2 gaat in zijn geheel over antisemitisme. Grossman die wel in een Joods gezin werd geboren, maar die niet Joods is opgevoed, schrijft hier in dit hoofdstuk onder andere over:
Het alledaags antisemitisme doet geen bloed vloeien. Het getuigt slechts van het bestaan van jaloerse idioten en mislukkelingen op de wereld.
En even verder:
In totalitaire landen, waar geen burgermaatschappij bestaat, kan alleen staatsantisemitisme ontstaan. Dat is een teken dat de staat steun zoekt bij idioten, reactionairen en mislukkelingen, bij de onwetendheid van de bijgelovigen en de woede van de hongerigen. Het eerste stadium van zulk antisemitisme is discriminatie. Het volgende stadium van staatsantisemitisme is uitroeiing.
Dit zijn maar een paar van de vele pagina's waartussen ik briefjes heb gestoken, omdat er op die pagina zo mooi iets is opgeschreven. Misschien zegt de aanbeveling van Maarten van Rossum op de binnenflap van het boek en overgenomen uit NRC Handelsblad wel het meest duidelijk waarom dit boek zo de moeite waard is:
Laat Leven & Lot goed op je inwerken. Dan komt vanzelf het besef dat we blij mogen zijn dat er zich na 1945 een dergelijk gruwelijk conflict als de Tweede Wereldoorlog niet meer heeft voorgedaan. Leven & Lot lezen betekent wel 900 pagina’s lang gruwelen. Maar het is de moeite waard. Grossman heeft een fantastische roman geschreven. Hij beschrijft de strijd aan het Oostfront op een manier waarop de historicus dat jammer genoeg nooit zal kunnen doen. Het is een van de vele redenen waarom iedereen dit grootse boek zou moeten lezen.
Zelfs voor wie het lastig of misschien zelfs saai vindt om een geschiedenisboek te lezen, maar wel geïnteresseerd is in dit onderwerp, is dit boek dus een aanrader. Het verweeft ontzettend mooi de verhalen en het lot van gewone mensen, tijdens een gruwelijke periode in de geschiedenis en de totalitaire staat waarin ze op dat moment leven. Een boek dat je aangrijpt en je laat realiseren dat je als mens gedwongen kan worden een leven dat door het lot wordt bepaald. Een les die zich ook vandaag de dag weer aan ons opdringt.
Over de auteur: Vasili Semjonovitsj Grossman (Berditsjev 1905 – Moskou 1964) ontwikkelde zich van mijningenieur tot succesvol Sovjetauteur. Tijdens de Tweede Wereldoorlog reisde hij als journalist met het Rode Leger mee en rapporteerde over de gevechten aan het Oostfront. Zijn veelgelezen, niets verhullende ooggetuigenverslagen bezorgden hem grote populariteit. Zijn latere werk, waarin hij met diezelfde openheid schreef over de communistische onderdrukking en het lot van de Joden, kwam maar voor een klein deel door de censuur. In 1961 werd zijn meesterwerk Leven & lot in beslag genomen door de KGB. Grossman stierf kort daarna. Meer dan tien jaar later werd het boek naar het Westen gesmokkeld. Het werd een in alle grote Europese talen vertaalde bestseller, en geldt inmiddels ook in Rusland als één van de grootste romans van de twintigste eeuw.
ISBN 9789460034428 | Paperback | 960 pagina's | Uitgeverij Balans | februari 2017
Oorspronkelijke titel: Zhizn i sudba Vertaald door: Froukje Slofstra
Ria, 7 mei 2017
Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER