Als op een winternacht een reiziger
Italo Calvino
'Je staat op het punt in Als op een winternacht een reiziger te beginnen, de nieuwe roman van Italo Calvino. Ontspan je. Concentreer je. Zet iedere andere gedachte uit je hoofd. Laat de wereld om je heen vervagen tot in het onbestemde. Zo begint Italo Calvino's beroemde boek Als op een winternacht een reiziger. Het is de start van een boek dat de Lezer zou moeten intrigeren door inhoud en vorm. Calvino speelt met of - beter gezegd - zet zich af tegen allerlei (literaire) 'waarheden' van het modernisme. Het boek wordt dan ook door velen als één van de hoogtepunten van de postmodernistische literatuur beschouwd.
Ik begrijp waarom dat is, maar moet op hetzelfde moment bekennen dat het boek voor mij geen hoogtepunt is geweest. Ik kom bij dit boek niet verder dan: een leuk experiment. Het deed me o.a. denken aan Iemand, niemand en honderdduizend van Luigi Pirandello vanwege de wijze waarop Calvino de lezer aanspreekt. Maar net als bij Pirandello voelde ik me niet aangesproken. Niet als Lezer en ook later niet als Lezeres. Ik vermoed dat dat één van de redenen is waarom het boek zo langs me heen gleed. Bovendien, net als bij Pirandello's boek het geval was, is wat Calvino tracht duidelijk te maken niet(s) nieuw(s) of schokkend(s). Er bestaan geen universele waarheden, er is geen groot verhaal waar me met zijn allen in moeten geloven (sterker nog, dat is gevaarlijk), causaliteit is vrijwel altijd schijn, kunst verheft het mensdom niet, we 'bedriegen' onszelf door (achteraf) sluitende verhalen te maken om onze acties te verklaren, enz. Misschien ben ik een 'te postmoderne' mens, om Calvino's boek te appreciëren?
En toch kan dat het niet zijn. Paul Auster, Orhan Pamuk, Thomas Pynchon en Kurt Vonnegut zijn schrijvers die ook tot de postmodernisten worden gerekend en hun boeken spreken me wel enorm aan. Het is bekend dat één van Calvino's lievelingsboeken Amerika van Franz Kafka was. En ook Kafka behoort ook tot mijn favoriete auteurs. Hoe kan het dan toch dat Als op een winternacht een reiziger mij niet aansprak? Zou de oorzaak daarvan liggen in wat er op The Ledge geschreven staat: "De roman is één flonkerende etalage over denkbare vormen van literaire communicatie, van zender tot ontvanger, waarin de auteur pronkt met zijn constructievernuft." Is Calvino teveel aan het pronken en staat dat me tegen? Teveel vorm, te weinig verrassende, aansprekende inhoud? Of waren mijn verwachtingen te hoog gespannen?
Ondanks het feit dat dit boek mij teleurstelde, ben ik toch blij dat ik het gelezen heb. Calvino schrijft heel aantrekkelijk op de momenten dat hij de spot drijft met bijvoorbeeld het 'literaire' lezen, de wijze waarop literatuur ontstaat, de academische wereld, de best seller schrijvers, uitgevers, censuur en het proces van schrijven en lezen. Een grappig toeval wil, dat op de dag dat ik het boek uitlees, er bekend wordt gemaakt dat men met behulp van een (nieuwe) formule in staat is om de 'vingerafdruk van een schrijver' te herkennen. Komt dat niet heel erg in de buurt van wat Lotario, de academisch geschoolde zus van de Lezeres, aan de Lezer vertelt?
Ze legde me uit dat een op de juiste wijze geprogrammeerde computer een roman kan lezen in een paar minuten en een lijst kan aanleggen van alle woorden die in de tekst voorkomen, in volgorde van hun frequentie. - Zo kan ik direct beschikken over een tekst die al helemaal gelezen is, - zegt Lotaria, - wat een onschatbare tijdsbesparing inhoudt. Wat is het lezen van een tekst immers anders dan het registreren van bepaalde terugkerende thema's, vormen en betekenissen die steeds weer benadrukt worden?
Misschien is ook het beeld van een lezeres die met haar polsen vastgeklonken aan een stoel, voorzien van bloeddrukmeters en kap vol draden op haar hoofd, waar computers continue haar intensiteit van aandacht en frequentie van prikkels registreren terwijl ze leest, binnenkort (of nu al) geen toekomstbeeld meer. Als de leesaandacht bepaalde waarden bereikt met een zeker continuïteit, dan is het product bruikbaar en kan het op de markt gebracht worden; als de aandacht daarentegen verslapt en op en af gaat, wordt de combinatie geschrapt en worden de elementen ervan ontleed en weer gebruikt in andere contexten. Het is maar goed dat Als op een winternacht een reiziger niet op die manier en met mij als proefpersoon getest is, want het was vast en zeker in deze vorm geschrapt. En dat zou tóch zonde zijn geweest.
ISBN 9045002663 Paperback 300 pagina's | Atlas | 1999
Se una notte d'inverno un viaggiatore 1979 Vertaald door Henny Vlot
© Ellen, december 2009
Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER