Rituelen
Waarom we niet zonder kunnen
Herman de Dijn

In dit boek onderzoekt de auteur – emeritus hoogleraar filosofie in Leuven – niet alleen de inhoud en betekenis van rituelen maar hij plaatst deze ook in een groter kader want 'onze verhouding tot ‘betekenisvolle’ zaken is nauw verbonden met wonder, symbool en ritueel’, pag. 20. Daarom zet het boek in met de verwondering die een typisch menselijke eigenschap is: ‘De capaciteit tot verwondering, dat is wat de mens tot mens maakt’, luidt de eerste zin van het voorwoord, pag. 9.

Er worden diverse soorten verwondering onderscheiden: de kinderlijke over bv. een regenboog, de wetenschappelijk-cognitieve en de esthetische.
Alles om ons heen wat ons verwondert wordt vooral gekenmerkt door coincidentia oppositorum (= tegenstellingen die elkaar ontmoeten): ‘Het is het meest onooglijke én het absolute, het meest kwetsbare én het meest belangrijke, het eeuwige in het vlietende’, pag. 52.
In die verwondering zijn mensen bezig met datgene wat voor hun leven van betekenis is: ‘In de leefwereld interesseren de dingen ons niet louter als zaken die we strikt cognitief kunnen begrijpen en op basis daarvan gebruiken, zaken die verband houden met wetenschap, techniek en puur pragmatische beheersing. In de leefwereld gaat het om de dingen vooral in zoverre ze voor ons relevantie hebben: dingen waarover we niet alleen kunnen spreken, maar die ons aan-spreken, ons niet onverschillig laten’, pag. 20.
We worden daardoor overweldigd en ervaren daarin de rijkdom van ons bestaan en om met die verwondering om te gaan, ontstaan en hanteren we rituelen die zowel religieus als niet-religieus kunnen zijn, de kerkelijke eredienst maar ook de wijze waarop mensen tegenwoordig afscheid nemen van hun geliefden.

De auteur staat ook stil bij de verhouding tussen wetenschap en wonder en komt tot de conclusie dat het een het ander niet uitsluit: ‘Slechts in een cultuur waarin de nieuwsgierigheid als cognitieve verwondering echte vrijheid krijgt, kan de wetenschap ontstaan en floreren’, pag. 79
Wetenschap heeft een andere strekking: is er om te informeren en te verklaren maar stelt geen zin-vragen.
Het wonder in ons bestaan vraagt om een andere houding, namelijk ontvankelijkheid. Hier klinken woorden die aan Pascal doen denken (die in dit verband echter niet wordt genoemd): ‘Er is een weten van het hart, dat de diepere betekenissen heeft leren lezen en vatten’, pag. 84. (Pascal zei namelijk: Het hart heeft zijn redenen die de rede niet kent).
Het wonder hoeft niet het boven-natuurlijke, het abnormale te zijn maar kan het gewone zijn dat zich ineens in een diepere betekenis aan ons openbaart. Een mooi voorbeeld is de glimlach die wetenschappelijk een samentrekking van spieren is maar in onze omgang met elkaar zoveel méér is dan deze medische verklaring.
Het is goed dat de auteur benoemt dat er in de huidige beoefening van wetenschap ‘contemplatieve momenten’ kunnen zijn waarin de mens zijn kleinheid ervaart in het grote heelal.

Uiteindelijk is de mens niet gericht op rationeel doorgronden maar op datgene wat zijn bestaan zin geeft. Daarom zijn er mythen die in riten / rituelen worden vertaald. Dit alles geeft inhoud aan onze menselijke beschaving. Deze rituelen kunnen opvallend zijn door speciale kleding (bij een uitvaart of feest), speciale plaatsen (kerken, monumenten) of speciale tijden (algemene en religieuze feestdagen). Daarnaast zijn er minder opvallende rituelen waarvan we ons minder bewust zijn zoals cultureel bepaalde gebruiken rond eten en drinken.

Wat kenmerkt het ritueel? ‘Het ritueel is tegelijk uniek en een repetitie: in de herhaling gebeurt het unieke, de epifanie (=verschijning) van het wonder’, pag. 103. Rituelen hebben een symbolisch karakter: de wijze waarop het wonder onder ons aanwezig is. In dat verband is er deze prachtige zin: ‘Het gelaat of gezicht is in zijn concreetheid het symbool van de persoon: het reveleert (=openbaart) de ‘ziel’, zoals men dat uitdrukt’, pag. 112.
Symbolen en rituelen verbinden ons leven met datgene wat boven onze werkelijkheid uitstijgt: ‘Religieuze rituelen en symbolen betreffen de dieptedimensie van het menselijk leven en samenleven. Ze betreffen eindigheid en gekwetstheid, geluk, lijden en dood, trouw en verraad, zonde en schuld’, pag. 116.

Dit boek zal niet voor iedereen gemakkelijk leesbaar zal zijn, deels omdat de opbouw niet strak genoeg is en de schrijver zijn uiteindelijke doel niet scherp genoeg heeft afgebakend. Wellicht had een afzonderlijke uitleg van begrippen die vervolgens bij elkaar worden gebracht en in verband worden gezet, kunnen helpen bij een duidelijker verhaal. Woordgebruik en zinsopbouw vragen om aandachtig lezen teneinde te begrijpen wat de auteur wil zeggen. Ook lijkt het erop dat de auteur meer wil zeggen dat de titel suggereert. Zo zijn er twee delen over secularisering en de gevolgen daarvan. Uiteraard heeft dit invloed op traditionele rituelen en het ontstaan van nieuwe rituelen maar deze delen hadden wel beknopter gekund.

Dit boek bespreekt meer dan alleen rituelen wat de lezer vanuit de titel zou verwachten. De auteur wil graag – en ook wel terecht - rituelen in zo’n breed kader plaatsen (secularisering) dat het menig lezer niet altijd helemaal duidelijk zal zijn waar het nu precies om gaat in dit boek dat weliswaar in de kern een mooie inhoud heeft die bij een scherpere focus helderder voor het voetlicht was gekomen.

ISBN 9789463103459 | Paperback | 294 pagina’s | Polis | september 2018

© Evert van der Veen, 18 september 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER