Flaptekst: 7 juni 1909. De Est Friedrich Fromhold Martens, emeritus hoogleraar en gewiekst onderhandelaar in dienst van de Russische tsaar, reist per trein van zijn tweede huis in het Estse Pärnu naar Sint-Petersburg. Tijdens zijn reis laat hij zijn leven de revue passeren. De verhouding met zijn vrouw Kati, zijn fanatieke eerzucht, zijn diplomatieke diensten voor een alleenheerser... Voor het eerst geeft hij zichzelf toe dat hij twijfelt aan het morele gehalte van zijn leven. In hoeverre heeft hij zijn geheimzinnige dubbelganger, die een eeuw eerder leefde, willen evenaren? Heeft hij zijn eigen, door de Russen overheerste volk verloochend ter wille van zijn carrière? Radicale openheid moet hem redden, besluit Martens. Maar de hoogleraar weet niet dat deze reisdag ook zijn sterfdag zal worden.
In Het vertrek van professor Martens onderzoekt Jaan Kross, de belangrijkste twintigste-eeuwse schrijver van Estland, de morele positie van mensen in een totalitaire staat. In een vernuftig spel met feiten en fantasie schetst hij het levensverhaal van een man die bereid is tot compromissen.
Boeiend boek. Ondanks het feit dat er veel politieke verwikkelingen bij komen kijken is het glashelder en in zekere zin ook uitdagend. Het steekspel tussen de professor en een jonge vrouw, die helemaal niet blijkt te zijn wat de professor in zijn superieure arrogantie had bedacht is geweldig. Een voor een veegt ze zijn vooroordelen van tafel.
Het verhaal is een monoloog die de professor afsteekt tegen zijn afwezige vrouw Kati, naar wie hij op weg zegt te zijn. Hij sukkelt af en toe in slaap - zo'n treinreis duurt lang - en droomt dan het leven van zijn naamgenoot Georg Friedrich Martens, die 89 jaar eerder leefde. Dit alter ego heeft min of meer dezelfde carrière gemaakt als deze Friedrich Fromhold Martens.
De professor heeft tijdens de treinreis besloten helemaal open te zijn tegenover Kati. Hij haalt herinneringen op, waagt het blunders en vernederingen te beschrijven en durft zelfs een beetje toe te geven aan zijn twijfel: heeft hij het wel goed gedaan en zo niet, kon hij wel anders?
Ik moest even denken aan de butler in "De rest van de de dag" van Kazuo Ishiguro. Ook met professor Martens krijg je ondanks alles een beetje medelijden. Mooie diepdoordachte roman, die ondanks het onderwerp niet moeilijk leest.